Басқа ел неге «бесбармақ» аса алмайды немесе ұлттың екі нышаны

Баяғы жастау, албырттау кезiмiзде Алматының сән-салтанаты жетерлiк ресторандарына барып, қатарларымызбен бiрге дуылдасып-шуылдасып отырғанды қызық көрушi едiк. Сондайда менiң бiр құрдасым бифштекс, котлета, рагу т.б. дейтiн тағамдарға қолын бiр сiлтеп, бәрiмiзге үнемi қазақша пiсiрiлген “бесбармаққа” заказ бергiзетiн. Соны жеп кеп қалсақ, баяғы бiз көрген ауылдардағы тамақты жөндеп пiсiре алмағаны үшін байынан жетiсiне бiр рет таяқ жеп тұрмаса арқасы қышитын, қолына ине ұстап көрмеген олақ қатындардың жүрдім-бардым пiсiре салған бiрдемесi сықылды қара сорпаны iшiп таңғалатынбыз, неге ресторанда iстейтiн атышулы, арнайы мамандық алған аспаздар қазақша ет пiсiре алмайды дейтiнбiз. Шындығына келгенде, өзi қызық та, — қара қазанға салынатын ет те, қамыр да, тұз да, құйылатын су да — бәрi бiрдей. Сонда басқа елдiң аспаздары неге кәдiмгi ауылдағы бәйбiшелер әбден бабына келтiрiп, былқытып пiсiретiн еттi аса алмайды? Олар тағам пiсiру жөнiнен арнайы бiлiм алғандар емес пе? Мiне, соған қарамастан олардың бесбармағы бесбармақ емес, керiсiнше, “қосбармақ” боп шығады. Мен осы жөнiнде көп уақыт бойы ойланып жүрдім. Кейiн келе оның бiр сырын ұққандай да болдым. Бұл арадағы мәселе қазақ халқының өзiне тән, өзге жұртқа ұқсамайтын рухында жатқан сықылды. Оның себебi шын аспаз қазақ әйелiнiң ет пiсiрiп жатқанда тамаққа бүткіл ықылас-мейiрiн, ынт-шынтын, бүткіл жанын салатындығында жатыр, ол пiсiрген ет сол себептi кәдiмгi қазақы бесбармақ боп шығады. Бұл жерде оның жан дүниесiнiң нағыз қазақы екендiгiн ескеру керек. Мiне, осы ұлт рухы — ұлт нышаны. Ал орыс қатын ет пiсiруге келгенде қаншама барын салса да, ол қазақы бесбармақ боп шықпайды, себебi оның тағамға салар ықыласы, ниетi, рухы — орысша, яғни оның ұлтының нышаны бөлек. Сол себептi ол мың жерiнен тырысса да, қазақша ет аса алмайды. Бұған керiсiнше баяғы ескi ауылдағы, қала көрiп, қасын жұлып, шашын қырқып көрмеген, орыстанбаған, кеңпейiлдi, кеңбалақ, нағыз шынайы қазақ әйелi борщ деген пәлеңдi пiсiрсе, оны нағыз быламық қып шығарады. Бұл да әлгi ұлттың рухына байланысты. Мiне, осындай “быламықтану”, ұлт нышанының жойыла бастауы бiздiң бүгінгi әдебиетiмiз бен өнерiмiзде әбден шегiне жеттi. Оған ең басты себепкер — бiздiң елiктеп-солықтағыштығымыз, өзгенiң жылтырағын көрсек, жерден жетi қоян тауып алғандай, еш ойланбастан оны қазақ топырағына көшiрiп әкеле салатындығымыз, басқаша айтсақ, аса қабiлеттi елдiң өкiлдерiнiң ұлт рухына келгенде тереңдеп ойлана бермейтiндiгi. Бұл, ең алдымен, қандай да елдiң болмасын, жалпы рухын, болмысын, өзге халықтармен салыстыра қарағанда өзiнше ерекшелiгiн, өзгеше жаратылысын, оның ұлт ретiндегi ең негiзгi екi нышанын көрсететiн бiздiң ана тiлiмiз бен дiнiмiзге өте-мөте қатысты. Шындығына келгенде, қандай да халықтың болмасын ұлт ретiндегi нышаны, жалпы рухы осы тiл мен дiнге өте-мөте тығыз, етене байланысты. Тiл кiсiнiң ойлау жүйесiн, сөйлер сөзiн, сол арқылы етер iс-әрекетiн, жалпы тарихи жадын, психологиясын қалыптастырса, дiн оның ой-пiкiрiн, әдет-ғұрпын, сана-сезiмiн, жұрiс-тұрысын, жалпы дүнияны қабыл алуын, оны түйсiнуi мен түсінуiн, бiр халықтың бүткіл менталитетiн, үрдісiн т.б. қалыптастырады. Бұл екеуi өзгерiп кетсе, онда халық та өзгередi. Ондайда ол ел-жұрт бұрынғы ата-бабасына ұқсамайтын басқа бiр қауым боп шыға келедi. Өткен ғасырларда орыс шiркеуiнен келген миссионерлердiң қазақтарды алдымен шоқындыру керек деп тосын әрекет еткендiктерi де сол себептi болатын. Сол әрекеттi Кеңес заманында құдайсыз коммунашылдар, керiсiнше, құдайға сенбеңдер деп жалғастырып, барша ел-жұрт бiр бiрiмен ботқа, быламық боп араласып кететiн сәбет халқын жасаймыз деп (олардың ең басты кәтелiгi де осы болатын, — Б.А.), қазақтарды басқа бiр елге айналдыруға тырысты. Бiз, құдай қолдап, осындай екi зор апаттан аман-есен қалдық. Ендi өз алдымызға бөлектеп үй тiгiп, шаңырақ көтерiп, тәуелсiз мемлекет боп отырған шағымызда әлгi екi кәтердiң төбесi тағы да қылтиып көрiне бастады. Бұл, сөз жоқ, бiздiң ұлт ретiнде кескiн-келбетiмiздi, болмысымызды, жалпы жаратылысымызды, т.б. көрсететiн негiзгi екi нышанымыз — ана тiлiмiз бен он шақты ғасыр бойы ұстанып келген ислам дiнiне тығыз байланысты шаруалар.

Кәзiр бiзде мемлекетiмiздiң тiлi, қазақ тiлiн өркендету, т.б. деген мәселе мода боп алды, — телеайнадан сөйлеген екiнiң бiрi, тiпте, сонда қызмет қылатын жорналшыларға дейiн мемлекетiмiздiң тiлi туралы сарнап қоя бередi, бiрақ өздерi сол қазақ тiлiнде дұрыстап сөйлей де, дұрыстап жаза да бiлмейдi. Олардың интернеттен алынған қысқа хабарларының өзi орысшадан оның мағынасын емес, сыртқы қауашақ сөзiн тiкелей сiрестiре отырып аударғандықтан құлаққа түрпiдей тиетiн калька ретiнде ғана көрiнедi. Бұл баяғы қазақ синтаксисiне зор зиянын тигiзген қасқамаңдай ҚазТАГ-тың тiлi, солардың сiреспе аудармасы! Сол аударманың “сөзбен — сөз”, “сөйлеммен — сөйлем” т.б. дәл келсiн, олай-былай ауытқымасын дейтiн ешқандай да ғылыми негiзi жоқ шартымен сөзбе-сөз етiлiп, қолапайсыз түрде тәржiмаланған, басқаны айтпағанда, Гоголь‚ Пушкин, Лермонтов, Тургенев‚ Толстой, Чеховтардың шығармаларын бүгінде… қайтадан “орысшалап” емес, керiсiнше қазақшалап аудару керек! Бүгіндерi мұндай “орысқолдық”, басқаша айтсақ, қазақ тiлiнiң синтаксисiн орыс тiлiнiң синтаксисiне зорлап, қинап бағындыру жалпы ұлтымыздың рухына, оның ойлау жүйесiнiң шынайы, нағыз қазақы болуына зор зиянын тигiзiп отыр. Бұл, ең алдымен, мектептегi оқытылатын кiтаптарға тығыз байланысты. Абайлап қарап көрсең, олардың барлығы да орысша ойланып, “қазақша” жазылған, оларды оқыған кезде текстi iшiңнен орысшаға аударып отырмасаң, оның дымына да түсінбейсiң. Бұл бiр. Телеайнаны қойғанда, бүгіндерi республика бойынша күнiне мыңдаған данамен шығып жатқан атышулы газеттерiмiздiң тiлi де сондай. Олар осылайша өздерi таза қазақ боп қарық қып жатпағандарына қарамастан, құдайдың құтты күнi “ойбай, ана тiлiмiз құрып барады, оған жоғары мәртебелi статус беру керек, қазақша сөйлемейтiн депутаттардың қүйрығына қазық қағу керек”, -т.б. деп айғай-шу салуын бiр де тоқтатын емес. Шынында да асылы қазақ депутаттар неге қазақша сөйлемейдi? Осы арада қатты ескеретiн нәрсе, — басқа жат тiлге қарағанда, бала кезiнде басқаша тәрбие алған кiм-кiм болса да, ұлты қазақ кiсi өзi әлi бiлмейтiн ана тiлiн үйренемiн деп талап қылса, ыждаһат қойса, онда бұл жерде ол онша қинала қоймайды, — бұған оның бойындағы гендер қатты жәрдем бередi. Ал егер ол өзi ойлайтын тiлден ойлау жүйесi мүлдем басқа бiр тiлдi үйренем десе, онда ол тiлдiң механизмiн тереңiнен бiлiп, оны күнделiктi практикада қолданамын дегенiнше бiраз уақыт керек болады. Бұл басқаша айтсақ, бүгіндерi қаптап шығып жатқан әр түрлі автомобильге салынатын әр түрлі қозғаушының iшкi құрылысын үйренiп, оны ашып-шашып, қайтадан жинап, сосын барып оны от алдырып, жұмыс iстеткенмен бiрдей. Ал өзiнiң ана сүтiмен енген ана тiлiн үйренер болсаң, ондай “ашып-шашудың” мүлдем қажетi жоқ,— бар болғаны миыңдағы ойлау жүйесiн қазақ тiлiнiң синтаксисiне орай ақырындап өзгерту керек. Сонда бүгінгi шүлдірлеп жүрген депутаттарымыз көп ұзамай баяғы ескi қазақша гүмпiлдеп шыға келедi. Бiрақ кәзiр мұның төбесi әзiрге көрiнер емес. Үйтiп ана тiлiн үйренудiң орнына, өзi қазақ бола тұра, орысша ойлап, орысша iс-әрекет ететiн, кейде өздерi ештеңенi бiлмей жатып, бiздiң аса бай тiлiмiздiң болашағы жоқ деп жарияға жар салып, газет-жорналдардың бетiн бермей жазып жүрген келеңсiздерiмiз кәзiр бiзде жетерлiк. Бұл жерде менiң таңғалатыным, олардың қазақ тiлiнiң қыр-сырын бiлмей жатып, ол тiл жайлы аса үстірт, кейде ұлтымыздың намысына тиетiн аса дөрекi сөз айтатындары. Олай деп бiр қорытындыға келу үшін олар алдымен қазақ тiлiн жақсы бiлiп, сол тiлде еркiн ойлап, еркiн жазып көрсе, оның лексикасы аз, синтаксисi орамсыз т.б. болып жатқанына көздерi жеткенде барып әлгiндей ерсi пiкiрдi айтуға тиiс қой. Өкiнiшке орай, қазақша жазбақ түгел, олардың нан сұрап жейтiн қазақшасының өзi кiсiнiң күлкiсiн келтiредi. Сонда бұдан өткен ерсiлiк, бұдан өткен надандық бар ма? Әлде олар әлдебiр ұйым, қоғамдардың т.б. айтағымен әлгiндей қолайсыз шаруаны iстеп жүр ме? Бұл, әрине, менiң шаруам емес, ол арнайы органдардың зерттеп бiлiп, анықтап жататын шаруасы. Оның себебi, бiз мемлекетiмiздiң шекарасын сыртқы дұшпандардан күзетемiз, ал рухани шекарамыз — ана тiлiмiздi неге әлгiндей дүмше “дұшпандардан” күзетпеймiз? Неге осы қасиеттi шекарамызды қорғамаймыз? Бiз оның орнына солқылдақтыққа салынып жүрмiз. Шындығына келгенде, қазақ тiлi — бiздiң ең қасиеттi де қымбат анамыз. Ал бiреу сол анамызды боқтап, қорлап жатса, бiздiң қол қусырып қарап отырғанымыз қалай болады? Бұл жерде iстейтiн iс-әрекет бiреу-ақ, — әлгiндей “шеше боқтағыш” бетсiздерддi былқылдақтыққа салынбай, қатаң түрде жауапқа тарту керек. Себебi ол бiздiң мемлекетiмiздiң тiлi деп ( жәй ғана наречие болса бiр сәрi!) заңды түрде қабылданған тiлiмiздi, сол арқылы күллi қазақ халқын қорлап, балағаттап отыр! Ал бұл — үлкен қылмыс! Сонда бiздiң осындай қылмысты көрiп-бiлiп отырып, үндемейтiнiмiз қалай?

Бұл өз алдына бiр сүре әңгiме. Ендiгi айтылар гәп — ұлт туралы. Шындығына келгенде, ұлт мәселесi 20-сыншы ғасырда ғана ғылым жағынан қарастырыла бастады, оған дейiн ол жөнiндегi бiздiң түсінiгiмiз онша терең болмайтын. Расында да, тұратын жерi, тайпасы, тiлi, наным-сенiмi, үрдісi, нәсiлi, дiнi бiр, өзара айырмашылығы жоқ, ол тiпте өте аз қандай да халық, ел-жұрт болмасын, өздерiнiң аз-көптiгiне қарамастан, ұлт ретiнде саналуға тиiс. Бүгінгi заманда дүниежүзi халықтары осы түсінiкке кеп жеттi. Бiрақ оған жету оп-оңай бола қойған жоқ. Мәселен, ағылшындар мен француздардың, немiстер мен орыстардың ұлт ретiнде қалыптасуы үшін пәленбай ғасыр қажет болды. Қазақ халқы да сондай тар жол тайғақ кешуден өттi. Халқымыздың тiлiнiң, үрдісiнiң, т.б. бiрдей болуына көшпендi тiршiлiгi, ел мен елдiң бiр бiрiмен қоян-қолтық араласуы қатты әсер еттi. Ал бiзге қарағанда отырықшыланып, қышлақ боп, бiр бiрiнен оқшауланған жұрттардың өзара айырмасы, тiлдерiнде диалектiсi баршылық. Мiне, сүйтiп көшiп-қонып, бүгінгi тiлмен айтқанда, кең сахраның туристерi боп жүрген бұла халқымыз өз заманындағы билеу саясатының нәтижесiнде үш жүзге бөлiндi. Мұны жақсы жағы да, жаман жағы да болды. Жақсысы — әр жүзге қазақ тайпа-тайпа шартымен ұйысты, бiрiктi; жаманы — әлдекiмдердiң арам ниетiнiң нәтижесiнде үш жүздiң арасына қысастық, бақастық, дүрдараздық орнады. Бұл баяғы ағылшындардың «бөлiп ал да, билей бер” дейтiн шартын ұстанғандарға өте қол едi. Осы мәселе бүгінде де бар, мұны ашық айту қажет. Оны ұранмен, айқаймен еш те жоя алмайсың. Оны құрту үшін алдымен “жүз” деген сөздiң қайдан шыққанын бiлiп алу қажет. Өкiнiшке орай, бiздiң қарны қабақтай, бетi шарық табақтай толған, болған тiлшiлерiмiз осы тарапында жұмған ауыздарын ашпай-ақ отыр. Шындығында, осы жүз деген не сөз? Бiр жүзге жататын тайпалар, шыныменен, бiр ананың, бiр атаның баласы ма? Шежiреге қарасаң, мүлдем олай емес. Мұны бүгіндерi ДНК мен ген-нәсiлдi тексеру боқтан да оңай заманда бiрден-ақ анықтауға болады. Шын мәнiне келгенде, жаугершiлiк замандарда қазақ тайпалары өзара бәтуаға кеп, тiл табысып, дұшпандардан қорғанып, бiр одаққа, бiр ұйымға, бiр жүзге бiрiккен, сүйтiп жаулардан аман-есен қалған. Сонда жүз дегенiң ешқандай да кiсi шошитындай құбыжық болмай шықты ғой! Керiсiнше, ол керек екен! Ендеше бүгіндерi бiз осы мәселенi неге қолдан асқындыра беремiз? Менiңше, жүздi, руды бiлу керек, бiрақ жүзшiл, рушыл болмау қажет! Бiз осы шартты берiк ұстанғанда ғана, халық басын бiрiктiре аламыз. Ал ол бұзылса, оның соңы қиын. Мен осы арада қазақ сөзiнiң аса бiр бiлгiрi, шашасына шаң жұқпас шабандоз шайыр Iлияс Жансүгiровтiң бiр дастанында: “Iленiң екi жүзiн төре сұрап”, — деп жазғанын келтiре кетейiн. Осындағы контекстке қарап отырсаң, “жүз” деген сөз “жақ, маңай, тарап, атырап”, т.б. деген мағынаны бiлдiрiп отыр. Одан тыс екi жүздi қанжар деген тiркестi еске алыңыз. Демек, бiздiң соншама шошына айтып жүрген “жүз” дегенiмiз бүгінгi түсінiгiмiз бойынша, облыс, өлке, аймақ, т.б. деген мағынаны бередi екен. Сонда мұнда тұрған не өрескелдiк бар? Сосын бiр айтары, жүз деген нәрсе бiзден басқа еш халықта жоқ. Демек, бұл бiздiң ерекшелiгiмiз, ұлтымыздың символы, ту ғып ұстайтын нышанымыз! Әрине, мен бұл арада әлдекiмдердiң рушылдықты қоздатып отыр, т.б. деп “Жалын” жорналында тағы да боқтап, балағаттап мақала жазатындықтарын бiлiп те отырмын. Бiрақ әр нәрсеге сау көзбен, ақыл-парасатпен қарау қажет. Егер де бiзде “жүздi“ жойып жiберген күннiң өзiнде (ол тiпте мұмкiн де емес, — Б.А.), адамзат баласының бiрлесiп, қауымдаспаса, еш те күн көре алмайтынын ескерсек, қазақтардың тағы да басқа бiр қоғам, топ, т.б. боп ұйысып, бiрден жiк ажыратып кетпесе де, iштей бөлiнетiндiгiне иманым кәмiл. Оны бiз күнделiктi тiршiлiкте көрiп те жүрмiз. Мәселен, қызмет бабымен бiреу бiреумен дос-жолдас, сыйлас болады, ал екiншi бiреулердi ұнатпайды. Бұл — адамзат қауымының ешуақытта бұлжымайтын, құрып кетпейтiн берiк бiр заңы. Мәселе сол ұнатпауды басараздыққа, одан әрi тайпалардың араздығына жеткiзбеуде жатыр. Мiне, осы бас бiрiктiру кезiнде бiздiң ана тiлiмiздiң атқаратын қызметi орасан зор. Демек, бiздiң ана тiлiмiздi қорлап, балағаттап жүргендер — халқымыздың iшiне лаң салушылар, араздық дәнiн себушiлер. Ал қазақ тiлiн үйренгiсi келмейтiн, шүлдірлеген, орыстанған қазақтарымыз да сол лаң салғыштарды iштей қолдап жүргендер. Ендеше бұл арада бiздiң қатты ойланғанымыз мақұл.

Рас, бүгіндерi әр түрлі тiл комитеттерi, терминкомдар, т.б. баршылық. Олардың басшылары ай сайын телеайнадан бар дүниенi қырып тастағандай боп желпiне сөйлеп жатады. Кәзiр жұртшылық оған сенбейтiн боп алды. Менiң оларда шаруам шамалы, мен бұл мақаламда тiлiмiздiң хал-жайының бiрден бiр анық боп көрiнетiн жерi — әдебиет, өнер, баспасөз жағына тоқталамақпын. Бұл жердегi ең басты айтарым, — бiздiң соңғы 20-30 жылда таза қазақша ойлау жүйемiз мүлдем өзгерiп кеттi, қазақ тiлiнiң заңдылықтары бүлiндi, синтаксисiмiз деформацияға ұшырады, лексикамызда қолдан жасалынған, бойында жаны, қаны жоқ сөздер көбейе бастады. Бұған бүгіндерi орыс тiлi өте қатты әсер етiп отыр. Газет-жорнал, радио, телеайналарымызды оқып, тыңдап, көрiп отырып, кейде диктор осы қазақша сөйлеп отыр ма, жоқ па дейтiн жағдайға да жеттiк. Кейде мен оғаштау қызық бiр қиялға батам. Егер ұлы Махамбет жырау құдайдың құдiретiмен қайтадан тiрiлiп келсе, ол бүгінгi баспасөзiмiз бен радио, телеайнамыздың бiр сөзiне де түсінбес едi! Сөз жоқ, батыр жырау ондайда қылышымен бiраз бипарықтың кәлләсын қағып тастар едi! Бiрақ олай болуы мүмкiн емес. Демек, тiл-тiл деп құр босқа шуылдай бергенше, бiз, ең алдымен, өзiмiздiң iшкi шаруамызды жөндеп алуға тиiспiз. Ол iшкi шаруаның ең бiр қомақтысы — бүгінгi шүлдірлеп, орысша ойлап, орысша ноқайланып, оспадарсыз iс-әрекет етiп жүргендердi нағыз қазаққа қалай айналдыру, өзге ұлт өкiлдерiне қазақ тiлiн ана тiлi сықылды бойларына сiңiрiп жiберу жайы. Бұл жан-жақты қарастыратын күрделi мәселе. Адам өзге тiлдi бiрден үйрене салатын, темiрден жасалынған машина емес, ол ет пен сүйектен жаратылған биокiсi. Бұл жерде бiздiң биологияда соңғы жылдары дәлелдене бастаған адамзаттың жаратылысының әр түрлі екендiгiн еске алғанымыз өте орынды. Шынында да, адамизат та, жан-жануар, хайуандар сықылды, шөп жейтiндер мен ет жейтiндерге бөлiнедi. Сол себептi осы екi топтың организмiнiң жаратылысында бiраз өзгешелiк бар. Еркек пен әйелдiң жаратылысы да сондай. Медицина ғылымында көпке дейiн осы екi организм бiр дүние ретiнде зерттелiп, тексерiлiп келдi, тек өткен ғасырдың аяғында ғана еркек пен әйелдiң жаратылысының, ойлау өресiнiң, күш-қуатының, жалпы психикасының, т.б. мүлдем бөлек екендiгi ашылып, еркектердiң организмiн зерттейтiн андрология дейтiн жеке бiр ғылым саласы пайда болды. Мұндағы бiр қызығы, қандай да болмасын жаңа жағдайға, еркектерге қарағанда, әйелдердiң тез икемделiп, тез көндiгiп кететiн бiр жәйтi ашылды. Тiл мәселесiне келгенде де сондай. Мәселен, әйелдер басқа бiр ұлттың өкiлiне байға тисе, сол тiлдi, сол елдiң үрдісiн тез үйренiп алады, басқаша айтсақ, адаптацияға тез бейiмделедi. Ал еркектер ондай емес. Мұндай жағдайда олардың морт сынып кететiн тұсы көп. Өзге тiлдi үйренуге, басқа елдiң қалпына, үрдісiне көшуге келгенде де еркектер әйелдерге қарағанда шабан. Тамақтану жайында да олардың арасында айырмашылық жетерлiк. Мұндай жағдай шөп жейтiн, ет жейтiн жануар мен хайуандардың арасында да баршылық (қазақ шөп жейтiн малды — жануар, ал ет жейтiн жыртқыш аңды — хайуан дейдi, — Б.А.). Мәселен, жануар өз жисмiн, бәдәнiн көмiрсумен қанағаттандыру үшін шөптi мая-маясымен жейдi, өйткенi оның қуаты кем. Ал ет жейтiн хайуан бойында қырым етi жоқ, тырыли арық ешкiнiң бiр санын жесе болды, соны көпке дейiн қанағат тұтады. Себебi еттiң қуаты көп, белок, май, микроэлемент-майда заттар онда артылып жығылады. Сол себептi анда-санда бiр рет ет жеген қасқырлар айлап, апталап ашқұрсақ боп тiрлiк етiп жүре бередi. Арыстандар да сондай. Қазақ та сондай, — бiр ай ет жемей, бiратола шөпке көшкен қазақтың халы мүшкiл. Мiне, осындай организмдегi ерекшелiктерге байланысты әр халықтың өзiнше ерекшелiктерi болады, соған орай олардың мiнез-құлқы, ойлау жүйесi, iс-әрекетi, дүние туралы түсінiгi, дүнияны түйсiнуi, т.б. қалыптасады. Ендi бұған жер жағдайын, сол елдiң дiнiн, тiлiн, наным-сенiмiн, тұрмыс-салтын, киетiн киiмiн, тарихын, т.б. қосыңыз. Мiне, осыдан кеп әр ұлттың өз ерекшелiгi, жалпы менталитетi кеп шығады. Оларды еш уақытта араластыруға да, шатастыруға да болмайды. Мұның тiлге өте-мөте қатысы бар. Мәселен, басқа тiлдi үйренген, соны жетiк бiлген кiсi ерiксiз сол халықтың өкiлiне айналып кетедi, соған ұқсайды, оның сөйлеген сөзi де, iстеген iс-әрекетi де, ойлау жүйесiн айтпағанда, көрген түсіне дейiн мүлдем өзгерiп кетедi, яғни, ол өз ұлтының топырағын әлгi өзi тiлiн үйренген елдiң топырағына мүлдем көшiп алады. Сол себептi оны, түрі өз ұлтына ұқсағанымен, сол өз ұлтының нағыз, шынайы өкiлi деуге болмайды. Бұған керiсiнше басқа бiр ұлт өкiлi қазақ тiлiн қаншама бес саусағындай жақсы бiлсе де, оның бiр “шикiлiгi” әр жер-әр жерде көрiнедi де тұрады, себебi оның жаңа ұлттың санатына енуi үшін бiраз заман, қан-жынның араласуы керек, онсыз ол басқа ұлттың абызына толық түрде кiрiп кете алмайды. Бұл табиғаттың заңы, оны өзгерту ешкiмнiң де қолынан келмейдi. Мұны тiл тарапында да қолдануға болады. Мәселен, белгiлi бiр ұлт өкiлi сол ұлттың сөзiнiң мән-мағынасы жайлы ойланып, бұ қалай екен деп жатпайды, оны өздiгiнен, автоматты түрде айтады, себебi ол өз бойына ана сүтiмен сiңген тiлдегi сөздi бүткіл жан-тәнiмен сезедi, оның мағынасын өте жете бiлiп тұрмаса да, оны өмiрi терiс мағынасында қолданбайды. Ал басқа елдiң тiлiн үйренген кiсi сол тiлдегi сөздi өзiнiң ана тiлiндегi сөздерше бүткіл жан-тәнiмен сезбейдi, керiсiнше, оның құр мағынасын, сөйлемде қолданылу ретiн, жөнiн, т.б. жаттап қана алып, сол қалпында қолданады. Мұның бiрiншiсiнде табиғилық, сезiм, түйсiк басым болса, екiншiсiнде тек құр логика басым. Егер үйреншiктi тiлдi меңгерген кiсi сол елдiң өкiлiне айналып кетем десе, онда оның өзiнiң табиғи ана тiлiн, оның iшкi механизмiн, ойлау жүйесiн, синтаксисiн, т.б. мүлдем ұмытып, сол елмен қан-жыны араласып кетуi шарт, онсыз оған басқа елдiң тiлi ана сүтiмен бiрге енген тiлдей болмайды. Бұған тарихтан алып келтiретiн мысал өте жеткiлiктi. Бүгіндерi тарихтың терең қойнауына көз салсаң, онда басқа бiр халықтың екiншi бiр халықтың құрамына енiп, тiлi де, түрі де өзгерiп кеткен жағдайлары өте көп кездеседi. Мысалға әзiрбайжандарды алайық. Оу баста әзәри дейтiн иран тайпасына жататын, отқа табынатын аташгәһтары бар (олар бүгіндерi де Әзiрбайжанда сақталған, — Б.А.) олар бар-жоғы жүз жылдың iшiнде түркiленiп кеттi, соның салдарынан олардың тiлi де, дiнi де, психологиясы да, т.б. мүлдем өзгерiп кеттi. Дәл осындай жағдайды әрi түрлі халық рум, еврей, армян, күрт, болгар, македониялықтар, грузиндермен, т.б. қалай болса солай қан араластырған Османлы түркiлерi де (олар түрік деп ататқан Ата түрік, олардың шын ұлт ретiндегi тарихи қалыптасқан аты — османлы, — Б.А.) бастан кештi. Сол себептi бүгіндерi олардың қандарында Рум-Византияның тас-талқанын шығарған, нағыз жауынгер халық сәлжүктер мен оғыздардың қандарынан бүгінде қанша пайыз қалғандығын бiр құдай ғана бiледi. Мұндай жағдай орта ғасырларда бүгінгi ағылшындардың бастарында да болған-ды. 10-ыншы ғасырларда Британия аралын жайлайтын англдар мен сакстарды Британияны жаулап алған француз нормандар оларды бiр ғасырдың iшiнде басқа халыққа айналдырып жiбердi, және бiр қызығы, сол басқыншы нормандардың өздерi де сол англ мен сакстардың құрамына кiрiп кеттi. Сүйтiп француз тiлiнiң әсерi көп бүгінгi ағылшын тiлi пайда болды. Соның салдарынан бүгінгi ағылшындар өздерiнiң көне тiлiн түсінбейдi. Ал оларға қарағанда бiрнеше ғасыр бойы нормандармен шайқасып өткен шотландтар мен ирландтар өздерiнiң ұлт ретiндегi ерекшелiктерiн сақтап қалды. Мұндай жағдай Австрияның құрамында көп заман болған чехтар мен соған қоңсылас отырған словактар мен поляктардың, т.б. бастарында да болды. Мiне, осындай тарихтағы iрi өзгерiстерге байланысты халықтардың болмысы, сыртқы кескiн-келбетi, ойлау жүйесi, психологиясы, т.б. қатты өзгередi. Соны осылай ету үшін, ең алдымен, қай жұрттың да тiлiн өзгерту қажет, яғни оларды ана тiлiнен бездiрiп, басқа тiлге көшiру керек. Бұл, басқа тiлмен айтқанда, “Волгадан” — “Жигули”, “Мерседестен”- “Запорожец” жасау деген сөз. Бiрақ үйте қою оңай шаруа емес, себебi олардың детальдары бiр бiрiне сәйкес келмейдi, сондықтан “Волгадан” — “Жигули”, болмаса “Жигулиден”- “Волга” жасаймыз немесе ол екеуiнен басқа бiр машина жасаймыз десек, онда олардың iшкi детальдарын, бөлшектерiн, жалпы құрылысын өзгертiп, зауытта қайтадан құрастыруға тура келедi. Сол секiлдi әр ұлттың дыбыс шығару жүйесiнде, жалпы артикуляциясына сәйкес тiлi мен көмекейiнде де өзара айырмашылық болады. Мәселен, бiздердiң көзiмiз көрген ескi қазақтар орыстың “в” дейтiн дыбысын қанша тырысса да, өмiрi сол қалпында, орыс айтқандай етiп айта алмай, оны “б” деп айтатын. Бұған керiсiнше орыстар да қазақтың “ұ”, “ү”, “i”,“ы”‚ “ғ”, “ө”, “ң”‚ “ә” т. б. сықылды тек қана ана тiлiмiзге тән дыбыстарын дұрыстап айта алмайды, тiпте оған тiлдерi де келмейдi. Оны айту үшін бiраз уақыт бойы жаттығу, басқаша айтсақ, артикуляция жүйесiне қатысты ағзалардың қызметiн өзгерту қажет. Мiне, осы дыбыс шығаратын жүйе, сол арқылы тiл мен дiн, жалпы кiсiнiң ойлау жүйесi өзгерсе, онда халық та өзгередi, басқаша айтсақ, ол басқа халық боп шыға келедi. Мұндай жағдайлар тарихта жиi кездеседi. Ол жөнiнде нақтылы деректер де баршылық. Мәселен, орта ғасырлардағы тiлi бүгінгi қазақ тiлiне өте жақын болған өзiмiздiң өзбектердi алайық (түркiленiп кеткен әзiрбайжандар жөнiнде жоғарыда айтып өттiм, — Б.А.). Өзбек тарихшысы С.Шаниязовтың жазуынша, баяғы 16-ыншы ғасырда Орта Азияны жаулап алған өзбектердiң бүгіндерi өзбек атанып жүрген этностың құрамында төрттен бiрi ғана қалыпты, яғни қазақтың “өзбек — өз ағам, сарт — садағам” деген “ағасынан” қалғаны осы ғана. Бүгіндерi олар да сарттанып кеткен. Сосын бiр айтары, бүгінгi өзбек тiлi төңкерiске дейiн сарт тiлi атанып келген, ол тiл араб, фарсы тiлдерiнiң әсерiнен қатты өзгерген, соның салдарынан отырықшылыққа бiратола көшкен өзбек халқының тұрмыс-салты, жалпы үрдісi, көшпендiлерге қарағанда, қатты деформацияға ұшыраған, соның себебiнен олардың ұлт ретiндегi нышандары басқа түркi халықтарынан мүлдем бөлек тұр. Мәселен, олар өздерiн ұлт ретiнде қатты сақтаған түркмендерге мүлдем ұқсамайды, оның ең басты себебi — түркмендер өз тiлiнен басқа тiлге көшкен де, жат әсердi бойларына жолатқан да жоқ. Мiне, осыны ескерсек, басқа тiлдi үйренуге келгенде аса абай болған жөн, себебi өзге тiлдi үйренген кiсiнiң өз ана тiлiндегi ойлау жүйесi ерiксiз басқа тiлдiң ықпалына бағынады, ерiксiз өзгередi. Осы арада бiзде қит етсе болды, бiрнеше тiл бiлетiн кiсiлердi мысалға келтiрiп жатады. Сол мысалдың бiреуi — қазақ әдебиетiн насихаттауда зор еңбек сiңiрген өзiмiздiң аудармашы, жазушы Г.Бельгер. Бiзде соның тағдырына қызығатындар жыртылып айрылады. Ал мен болсам, Г.Бельгердiң тағдырына мүлдем басқаша қараймын. Бұл жерде оның қазақ тiлiн өзi зерттеп, өзi үйренбегендiгiн, соғыс жылдары қазақ аулында тұрып, қазақ балаларымен бiрге ойнағандықтан қазақшаға судай боп шыққандығын ескеру қажет. Мен осы арада Г.Бельгер өзiнiң қазақ тiлiн жақсы бiлiп, осындай үлкен аудармашы болуына бiрден бiр себепкер И.В.Сталинге мың да бiр рахмет айтып, оның рухына күнiне болмаса да, айына бiр рет дұға оқып отыруға тиiстi деп бiлем. Оның себебi бар. Егерде Сталин II Екатерина заманында Ресейдегi Едiл бойына қоныс аударған немiстердi кешегi Ұлы Отан соғысы кезiнде Қазақстанға зорлап, күштеп жер аудармаса, Г.Бельгер қазақ мектебiн бiтiрiп, қазақшадан орысшаға аударатын жазушы болар ма едi, болмас па едi? Ол әрi кеткенде Саратов маңындағы Энгельстегi мектепте мұғалiм боп қана жүрер едi. Оның бұл арада бағын ашқан, басқа ешкiм де емес, — генералиссимус Сталин! Сол үшін Бельгердiң мақтануы керек! Бiрақ Бельгер мақтанып, Сталинге рахмет айтудың орнына, оны “көкесiн көзiне көрсетiп” сынап бағып жүр. Осы арада оның арғы аталарын орыстарды шаруашылыққа үйрету қажет деген сылтаумен II Екатеринаның Германиядан көшiрiп әкеп, Едiл бойына қоныстандырғанын (бұл, шын мәнiнде, орыс жерiн жаулап алу болатын, — Б.А.) еске ала кеткен жөн, Бұны басқаша айтсақ, Едiл бойы немiстердiң төл отаны емес. Сол айлакер, қу, бұзылған қатын патша туралы ұлы А.Пушкин 1822-iншi жылы: “Екатерина знала плутни и грабежи своих любовников, но молчала. Ободренные таковою слабостию, они не знали меры своему корыстолюбию, и самые отдаленные родственники временщика с жадностью пользовались кратким его царствованием. Отселе произошли сии огромные имения вовсе неизвестных фамилий и совершенное отсутствие чести и честности в высшем классе народа. От канцлера до последнего протоколиста все крало и все было продажно. Таким образом развратная государыня развратила свое государство,”— деп жазған едi (А.Пушкин. Шығармаларының толық жинағы, 1958 ж.,8 том, 129 б.). Мiне, осылайша кезiнде Ресейдi талан-таражға сап, орыс халқын немiстендiре бастаған сол қатын патшаның кезiнде сарай маңына жиналған, орыстанған немiс алпауыттары кейiнiнен Қазақстанды жаулап алуға көп қызмет атқарған да болатын. Сонда оу баста Германиядан көшiп келген Едiл бойындағы немiстердi сұрапыл соғыс кезiнде фашистердiң жағына шығып кетер деп қауiптенiп, Сталиннiң оларды Қазақстанға жер аударғанында тұрған не күнә, не қылмыс бар? Оның орнында басқа патша болса да сүйтпес пе едi? Сталин соғыс кезiнде әрлi-берлi толқып жүрген, өзi сенiмсiз деп бiлген Кавказдағы кейбiр халықты (ондағы елдiң бәрiн емес! — Б.А.) да осы себептi Қазақстанға жер аударған болатын. Бүгіндерi соның өңiн өзгертiп, құр босқа ойбай сала бергеннен шындыққа көзiмiз жете қояр ма екен? Бұл өз алдына. Г.Бельгер кейде өзiнiң тек қана қазақ тiлiнен орысшаға әдеби шығармаларымызды аударатын кiсi екендiгiн ұмытып кетiп, қазақ әдебиетiнiң iшкi iстерiне де еш қысылмастан қызу араласып кете бередi. Мұның бiр қолайсыз жерi бар. Г.Бельгер қазақ тiлiн қаншама жақсы бiлсе де, толық қазақтанбай, өз топырағында қалған немiс. Оның орысшалап жасаған аудармаларының әр жер-әр жерiнен немiс екендiгi сезiледi де тұрады. Жалпы орыс тiлiнде жазатын ол әр түрлі халықтың қасиеттерiн өз бойына жинақтаған, рухани жақтан әр түрлі боп синтезделген кiсi. Мен кейде оны қай тiлде ойлап, қай тiлде тұс көредi екен деп таңғаламын. Бұл, шынында да, әр түрлі ғылым саласы бойынша маманданған адамдардың зерттейтiн өте бiр қызық шаруасы. Өкiнiшке орай, бiзде дәл сондай болуға тырысып жүргендер өте көп. Осы арада менiң есiме бiр танысымның өз баласының қазақ, орыс, ағылшын, немiс, т.б. тiлдердi бiлетiнiн айтып мақтанғаны есiме түсе бередi. Мен сонда оған осы дәлелiмдi айтып едiм, ол тек қана пұл табуды көздеген пайдакүнемдердiң заманында бәрi де бола бередi деп, қолын бiр сiлтедi. Мен сол арада әлгi еш жазығы жоқ баланы iштей қатты аядым. Ендi бүгіндерi, әлгi баланы аяған сықылды, қазақ әдебиетi мен өнерiн қатты аяуға тура келiп отыр, мұны басқаша айтсақ, бүгіндерi бiздiң халқымыз орыстың олақ қатыны асқан, сорпасы су татыған, етi ақжем боп кеткен, аты бесбармақ, заты ет емес рухани көкжасық дүниелермен сусындап отыр. Сонда бұған не себеп?

Мен бұған бiрден бiр кiнәлi кешегi Кеңес заманында ұлт тiлдерiн құртып, Совет халқы дейтiн ұлты, үрдісi, т.б. жойылған, бүгінгi не ұлт емес, не көшелi жұрт емес, әр түрлі жыныстан құралған, Африка, Латын Америкасы, Қытай, Италия, т.б. елдерiнен шыққан кiрмелерге еш уақытта билiк бермей, баяғы ескi үрдіспен англ мен сакстар ғана президент боп сайланатын, сонысына қарамастан демократияның дүние жүзiндегi ең бiр керемет үлгісiн көрсетiп отырмыз деп желбуаздана мақтанатын, ортақ үрдісi, салт-санасы, тұрмыс-салты, психологиясы, т.б. жоқ бүгінгi АІШ-тағы американдықтар сықылды қоймалжың, ботқа халық жасаймыз деген солақай саясат кiнәлi деп бiлем. Соның салдарынан, әсiресе, Сусловтың бүткіл идеологияны басқарып, қылышынан қан тамып, зiркiлдеп тұрған заманында әр түрлі ұлттан, халықтан шыққан, орысша жазатын Ғ.Сейдбейли, И.Друцэ, Ф.Искандер, Т.Пулатов, Т. Зульфикаров, т.б. тәрiздi жазушылар өте көбейiп кеттi, Кеңес заманында оларға аса назар аударылып, олардың арқасына шен-шекпен аямай жабылды, сыйлық пен сый-сыяпат аямай берiлдi. Осы көштiң ең бас жағында екi тiлде жазатын Ш.Айтматов тұрды. Менiң бұлай дейтiн себебiм бар. Бұл жерде орыс және қырғыз тiлiнде жазатын Ш.Айтматовтың бiр тiлде жазатын әлгiлерге қарағанда жөнi бөлектеу. Осы арада қандай да халықтың болмасын жазушысының, ең алдымен, өзiнiң төл әдебиетiнiң өкiлi болып алуы шарт, содан кейiн ол өзiнiң шығармасын орыс тiлiне аударып жатса, онда оған айтатын сөз жоқ. Және бiр айтары, кезiнде Кеңес Одағының құрамына кiрген басқа ұлттардың қарасөзi орыс прозасына қарағанда кештеу дамыған болатын, сол себептi орыс және Батыс Европа жазушыларының тәжiрибелерiн ескере отырып, белгiлi бiр ұлт тiлiнде жазылған қарасөздiң жетiлген, толысқан, кемелденген үлгісiн жасау ең басты мiндет боп есептелетiн. Соны жүзеге асырғасын барып, белгiлi бiр ұлт тiлiнде жазылған шығарманы орыс тiлiне өзгеге аудартасың ба, әлде өзiң аударасың ба, — ол әркiмнiң өз шаруасы. Мәселен, орысшаны өте жақсы бiлген М.Әуезов пен Т.Ахтанов өз шығармаларын қазақша жазып, сосын барып өзге жазушыларға орысшаға аудартты. Мiне, осы бiр әдебиеттегi негiзгi шартты сақтай отырып, өз шығармаларын әуелi қырғыз тiлiнде жазып, сосын барып орысшаға өзi аударып жүрмiн деген Ш.Айтматов қырғыз ұлтының төл прозасын жасай алды ма, жасай алмады ма, — оны сол елдiң әдебиетшiлерi айта жатар, бұл арада менiң бiлетiнiм, мен оның қырғыз тiлiнде жарық көрген шығармаларының үш томдығын (Фрунзе, 1982 ж.) қарап отырып, оның дүнияларының әуелi орысша кiтап боп шығып, содан бiраз өткен соң барып қырғыз тiлiне аударылғанын анық көрiп отырмын. Бұл деген оның шығармаларының әу баста қырғызша емес, орысша ойланып барып жазылғандығын көрсетедi. Демек, оның бiрiншi тiлi — орыс тiлi, ал қырғызшасы — оған телiнген қосалқы тiл ғана. Осы арада сонау Толстой, Чехов, т.б. заманынан бермен қарай дамып келе жатқан орыс прозасында кiсiнiң жай-күйiн, психологиясын, т.б. жеткiзуде орыс тiлiнде жерiне жеткiзiле жасалған үлгі, жол, iз бар екендiгiн тағы да айта кеткен жөн. Ал бұл нәрсе прозасы кешеңдеп дамыған ұлт әдебиеттерiнде жоқ. Бұл арадағы ұлт жазушысының бiрден бiр мiндетi — әлгi орыс прозасында бар озық үлгінi белгiлi бiр ұлт тiлiнде iске асыру, соның белгiлi бiр ұлт тiлiндегi нұсқасын, үлгісiн жасау. 19-ыншы ғасырда жасаған орыс жазушылары да Европа прозасынан үйренiп, осы жолдан өткен-дi, сол жолда олар да бiраз қиындыққа кездескен-дi. Жалпы бұл шаруа оңай емес, ол — қиынның қиын. Мiне, осыны iске асырудың орнына Ш.Айматов орыс тiлiне мұғайым көшiп ап, орыс прозасында бар, бұрыннан дайын жолға, iзге түсіп алды, сүйтiп, оны қырғыздың қарасөзiнде iске асырып жатпастан, ол әуелi орысша жазып, сосын барып оларын қырғызшаға тәржiмәлады, яғни аударма ғана жасады. Менiң Ш.Айтматовты бiр ғана орыс тiлiнде жазатын кiсiлердiң санатына қосып отырғандығым да сондықтан. Ал бiзде сол кездерi екi тiлде емес, тек қана орысша жазатын Ә.Әлiмжанов, М.Жұмағұлов, С.Сәнбаев және басқалар бой көрсеттi. Бiр қызығы, — орысша ойлап, орысша жазатын олардың “қазақ жазушысы” деп атанғандығы едi. Мен кейде солақай сыншыларымыздың оларды «ұлт жазушылары” деп атамағандықтарына шүкiршiлiк етем. Ал шын мәнiне келгенде, әр ұлт өкiлi өз тiлiнде жазуға тиiстi. Себебi белгiлi бiр ұлттың, халықтың психологиясын, мiнез-құлқын, т.б. тек қана сол халық сөйлейтiн тiлде ғана жеткiзуге, бейнелеуге, көрсетуге болады, оны басқа тiл арқылы аударма шартымен жеткiзу мүлдем мұмкiн емес. Егерде ондай орысша жазатын жазушылар орыстанып кеткен қазақтар туралы жазып жатса, онда оларды түсінуге болады. Бiрақ бiзде олай болмай шықты. Мәселен, түйенiң шудасын қолына ұстап көрген-көрмегендiгiне күмәнiм қалың орысқол, жүрiс-тұрысына, сөйлеген сөзiне дейтiн қазақ рухының исi де жоқ С.Сәнбаев “Аруана” дейтiн хикая жазды. Оны орысша жазатындар тасырта кеп мақтады. Мен жақында сол хикаяны қайтадан оқып шығып едiм, маған оның аруанасы нағыз қазақы аруана емес, “орыстанған”, түйе малымен шатыс әлдеқандай жираф сияқты боп, бiрде оған тiл бiтiп, орысша “гәпiрiп” тұрғандай боп көрiнiп кеттi. Кейде оның су iшкенi менiң есiме арақ iшiп тұрған жануарды түсіре бередi. Оның үстіне бұл шығарма қазақ аулының тұрмыс-тiршiлiгi туралы орыстанған қазақтың, басқаша айтсақ, европалық бiреудiң жазғаны сықылды әсер қалдырады. Мұндай жағдай бiздiң әдебиетiмiзде жиi кездескен де едi. Мәселен, Әбiлқайыр ханның Ресейге бодан болам деген жайы туралы бiзде Ә.Кекiлбаев пен А.Сергеев екеуi қалыңдыңғы төрт елi келерлiк бiлдей екi роман жазды. Бұл жерде қазақ Әбiштiң романынан оның қазақ жазушысы екендiгiнiң бiрден-ақ көрiнiп тұратыны жайлы сөз етiп жатудың қажетi шамалы. Ал А.Сергеевке келсек, ол қазақ аулының тұрмыс-тiршiлiгiн, қазақтардың мiнез-құлқын, психологиясын, қазақ тiлiн жақсы бiледi. Мiне, осыған қарамастан оның Әбiлқайыр туралы романы орыс жазушысының қазақ тақырыбына қалам тартқан бiр талабы боп қана көрiнедi. Әлiмжанов, Сәнбаевтардың жазғандары да осы тақылеттес, олардың Сергеевтен бiр ерекшелiгi — орыстанған қазақ екендiктерi. Бiрақ олардың қазақ жөнiнде қазақша емес, орысша жазған шығармалары, шын мәнiне келгенде, Сергеевтiң талабының ояқ-бұяғындағы шаруа ғана! Мiне, осыны ескермегендiктен, кешегi Кеңес заманында ұлт нышанына назар аударылмай, ұлт тiлiнде жазатын қаламгерлердiң мәртебесi қолдан төмендетiлдi, әдебиетте, өмiрде орысша бiлмесең, қызметтен өспейтiнiң сықылды, бiр қолайсыз жағдай орнады. Оның ең бiр сорақысы — сол кездегi көзсiз құдай Жоғарының тiкелей нұсқауымен, ешкiммен санасып жатпастан, орысша жазатын Ә.Әлiмжановтың… “Қазақ әдебиетiне” бас редактор, содан соң Қазақстан Жазушылар Одағының бiрiншi хатшысы болғандығы едi! Бұл, шын мәнiнде, қазақ халқы мен қазақ әдебиетiн, ұлтымыздың ар-намысын барынша қорлау болатын. Өкiнiшке орай, сол кездерi бiздiң мүйiзi қарағайдай ақсақал жазушыларымыздың бiр де бiреуi мұндай өрескел жағдайға қарсы шыға алған жоқ, бәрi бiр енiн iштерiне тығып, болашақта алатын шен-шекпенiнiң қамын ойлап кеттi. Ендi бүгіндерi… сүйткен ақсақалсымақтарымыздың бәрi шеттерiнен ұлтшыл, демократ! Ал сол кездерi не бiр шен-шекпендi алған Ә.Әлiмжанов болса 86-ыншы жылғы уақиға туралы қаралап мақала жазып, өзiнiң кiм екендiгiн көрсетiп тынды. Мiне, сондай бiр келеңсiз заманда орысша жазатын оданылардың орқылдай одыраңдап, Одақтың не бiр жиналыстарында қазақша жазатындарға менсiнбей, оларды кемсiте, кейде оларға шошқақораға аңдаусызда ат кiрiп кеткендей одырая қараған кездерiн өз көзiмен көрген бiз секiлдi қарттардың көрмегенi жоқ десем, оған бүгіндерi ешкiм де сенбейдi. Бiрақ бұл айна кәтесiз шындық. Мiне, осы бiр келеңсiз көштiң бас жағында жүрген Ш.Айтматов бiр кездерi Қазақ телеайнасында С.Оразалинге берген бiр сұхбатында Гогольдiң ұлттың белгiсi, нышаны оның киген сарафанына қатысты емес дейтiн атақты пiкiрiн келтiрiп, билингвизм туралы өз ойын айтқан-ды. Әрине, бұл оның өзiнiң нелiктен екi тiлде бiрдей жазатындығын ақтау, оны дәлелдеу үшін келтiрген мысалы едi. Әрине, кiм кiмнiң де қай тiлде жазамын деуге хақы бар, мәселе бұл жерде басқа бiр халықтың психологиясын, ойлау жүйесiн, т.б. басқа тiлде жеткiзуге бола ма деген күрделi бiр шаруада жатыр. Осы жағынан алғанда сарафан туралы үстірттеу пiкiр айтқан Гогольдiң өз жеке тағдыры бiраз мәселенiң басын ашып бере алады.

Ұлты жағынан украин Гоголь Петербургке барғанынша дейiн атақты “Тарас Бульбасының” рухында украиндар мен Запорожье казактарының өмiрiнен алып не бiр тамаша хикаялар жазды. Оларда оның хохол екендiгi әр беттен-ақ көрiнiп тұратын. Әрi бұл жазушының сырқаттанбай тұрған кезiнде жазған шынайы әдеби шығармалары болатын. Ол Петербургке ауысып, ондағы әр тектi шендерден (разночинцы) құралған әдеби қауыммен араласқан соң, мүлдем өзгердi,- ол ендi мұғайым орыс жазушысы болуға бел буды. Бұл арада орыс пен украин халықтарының шығыс славян тайпасына жататындықтарын, олардың дiнi — бiр, тiлдерiнiң өзара жақын, туыс екендiктерiн ескеру қажет. Одан тыс, о кездерi украин тiлiнде жазатын жазушылар жоқтың қасы болатын. Мiне, сондай ортадан алғаш шыққан Гоголь өз шығармаларын орыс тiлiнде жазды да, орыс жазушысы атанды. Мұның айыптайтын дәнемесi де жоқ, ол өз еркiмен орыс тiлiне көштi, орыс әдебиетiнiң негiзiн қаласты. Ал Тарас Шевченко болса, орыс тiлiн жақсы бiле тұрып-ақ, өз өлеңдерiн орыс тiлiнде емес, украин тiлiнде жазды, ол сол себептi Гоголь сықылды орыс жазушысы емес, украин шайыры атанды. Мiне, осындай қолайсыз бiр жәйттi iштей сезген Гоголь ұлттың рухы, халық ретiне сыр-сипаты оның киген киiмiнде, сарафанында емес, мүлдем басқа нәрселерде деп өзiн өзi ақтаған пiкiр айтты. Ал шындығына келсек, белгiлi бiр халықтың киiмi мен үй-жайына дейiн оның қоныстанып отырған жерiне, тарихи жағдайына, ауа райына т.б. тығыз байланысты боп келедi. Соған қатысты кiсiлердiң мiнез-құлқы, ететiн iс-әрекетi, жұрiс-тұрысы т.б. қалыптасады. Бұның ұлттың нышанын көрсететiн жерлерi де жоқ емес. Мәселен, немiстер мен орыстардың киiм киiсiнен олардың қандай ұлтқа жататындықтары бүгінгi күнi де анық бiлiнiп тұрады. Ал Бұның көркемделген әдебиет үшін атқаратын қызыметi өте зор. Гогольдiң ескермеген бiр жәйтi де осы болатын. Ендi мен жазушының ол пiкiрiн қандай жағдайда айтқандығына тоқталайын.

Гоголь осы атақты пiкiрiн 1832 жылы Пушкин туралы жазған мақаласында айтқан едi. Бұған дейiн ағылшын, француз әдебиетiне шәкiрт болған орыс әдебиетiнде орыс халқының рухын көрсеткен шайыр кемде кем болатын. Пушкин орыс әдебиетiн мiне осындай шәкiрт қалпынан бөлектеп алып шығуға тырысты. Бұл өз кезiнде белгiлi бiр ерлiкке пара пар да едi. Гоголь осыны дәлелдеу үшін: “При имени Пушкина тотчас осеняет мысль о русском национальном поэте. В самом деле, никто из поэтов наших не выше его и не может более назваться национальным; это право решительно принадлежит ему. В нем, как будто лексиконе, заключилось все богатство, сила и гибкость нашего языка. Он более всех, раздвинул ему границы и более показал все его пространство”,- деп жазған-ды ( Шығармалары, Мәскеу, 1978, 6 том, 63 б.). Гоголь бұл жерде ұлт мәселесiн бiр жақты — тек қана тiл жағынан алып отыр. Ал бұл бүткіл ұлттың шайыры атануға өте аздық етедi. Соны сезген Гоголь осы мақаласының келесi бiр жерiнде: “Он при самом начале своем уже был национален, потому что истинная национальность состоит не в описании (?) сарафана, но в самом духе народа (?).Поэт даже может быть и тогда национален, когда описывает совершенно сторонний мир, но глядит на него глазами своей национальной стихии (!), глазами всего народа…”,- дейдi. Мiне, бар мәселе осы арада немiс-араб шатыс Пушкиннiң сыртқы дүнияға таза орыстың көзiмен емес, орыстанған басқа халықтың өкiлiнiң көзiмен қарағанында жатыр. Оны Пушкиннiң өзi де мойындайды. Ұлы шайыр өзiнiң ата-тегi туралы кезiнде бiрнеше рет оқталып жазбақ та болған-ды. Кәзiр соның бiр ұзiндiлерi белгiлi. Онда А.Пушкин: “ Мы ведем свой род от прусского выходца, выехавшего в Россию во время княжества св. Александра Ярославича Невского. От него произошли Мусины, Бобрищевы, Мятлевы, Поводовы, Каменские, Бутурлины, Кологривовы, Шерефединовы и Товарковы,”- деп жазып, Пушкиндердiң осыдан тарағандығын айтады ( 8 том, 76 б.). Демек, Пушкиннiң арғы атасы Пруссиядан шыққан пруссак, басқаша айтсақ, немiс. Ал нағашы жұрты жөнiнде ол: “Родословная матери моей еще любопытнее. Дед ее был негр, сын владетельного князька. Русский посланник в Константинополе как-то достал его из сераля, где содержался он аманатом, и отослал его Петру Первому вместе с двумя другими арапчатами. Государь крестил маленького Ибрагима в Вильне, в 1707 году, с польской королевою, супрогою Августа, и дал ему фамилию Ганнибал”,- деп жазады ( 8 том, 78 б.). Содан әрi ол Ганнибалдың екiншi әйелiнiң немiс екендiгiн айта кеп: “Вторая жена его , Христина-Регина фон Шеберх, вышла за него в бытность его в Ревеле обер-комендантом и родила ему множество черных детей обоего пола”,- дейдi. Мiне, осы Ганнибалдың немiс қатынынан туылған бел баласы Осип Абрамовичтен Пушкиннiң шешесi туылады. Бiз бұдан Пушкиннiң бойында немiс пен арабтың және де басқа халықтардың қанының барлығына куә боламыз. Бұл бiр. Ұлы шайыр кезiнде I Петрдiң патшалық құрған тұсында болған реформаның салдарынан орыс халқының тұрмыс-тiршiлiгiнiң қатты өзгергендiгiне, оған немiстердiң әдет-ғұрпының т.б. сырттан зорлап таңылғанына меңзеп: “По смерти Петра I движение, переданное сильным человеком, все еще продолжалось в огромнық составах государства преобразованного. Связи древнего порядка вещей были прерваны, навеки; воспоминания старины мало-помалу исчезали…Народ, упорным постоянством удержав бороду и русский кафтан, доволен был своей победою и смотрел уже равнодушно на немецкий образ жизни обритых своих бояр. Новое поколение, воспитанное под влиянием европейским, час от часу более привыкло к выгодам просвещения”,- деп жазады. Яғни, ол I Петр патшаның сақалы-мұрты мен кафтанын қалдырғанына ырза болған орыстың бұқара халқынан шыққан емес, керiсiнше, Пушкин тiршiлiгi немiстенiп кеткен дворяндар әулетiнен дөреген. Мұны, басқаша айтсақ, әлi оның қанына орыс халқының қаны араласа қоймаған. Ол әлi таза немiс те, орыс та, нағашы жұртына тартқан араб та емес. Егер ол араб әлемiн әлемiн, соның iшiнде миллиондаған кiсi сенiп отырған исламды сыйлайтын болса, онда ол: “Ученый без дарования подобен тому бедному мулле, который изрезал (?) и съел (?) Коран, думая исполниться духа Магометова”,- деп жазбас та едi ( 7 том, 53 б.). Бұл жерде Пушкиннiң өзiнiң, өзi жазып отырғанындай, орыс халқының рухын жанына толтырғысы кеп, “Руслан және Людмила”, тағы да басқа ертектердi жазғандығын еске ала кету керек. Бiрақ оның поэзиясына орыс халқының рухы толық түрде ат iзiн сала қойған жоқ. Бұған кiнәлi — тағы да қан, тағы да биология, тағы да оның “шалаорыстығы”. Ал оған қарағанда украин Гогольдiң нәсiлi де, қаны да таза. Осы жөнiнде 1844-45-iншi жылдары Ресей қауымында айтыс-тартыс та болған. Мәселен, оған Белинский “европашылдық” жетiспейдi, Пушкин ол дәрәжәға көтерiле қоймады десе, слявянофил Хомяков оған, керiсiнше, “орысшылдық” ( русскость,-Б.А.) жетiспейдi дедi. Оған кiнәлi тағы да қанның, одан әрi әр түрлі елдiң рухының өзара араласуы едi. Бұл жөнiнде академик Д.С.Лихачев: “Неверно думать, что Русское государство стало многонациональным только ХVI веке: Оно было многонациональным уже в Х, ХI и ХII веках. В него входили не только славянские племена. Немалую роль играла и чудь… А “вожане” ( представители угро-финского племени водь) и ижорцы в Новгородской земле! На Руси оседали и тюркские племена — торки… Русские сражались с половцами… И женились русские князья очень часто на половчанках,”— деп кезiнде ашық жазған да едi. Осындай қойыртпақ қанға бергi заманда немiс, шотланд және басқалардың қаны келiп қосылды. Мiне, осындай қойыртпақ интернационализм орыс халқының ұлт ретiнде өзiне тән мiнез-құлқын, жалпы нышанын қалыптастыруға келгенде көп кесiрiн тигiздi. Бұл туралы әдебиетшi В.Кожинов: “… это… неизбежно вело к ослаблению и размыванию таких четких национальных граней и форм, которые присущи западноевропейским народам — будь то англичане, французы, немцы, итальянцы, испанцы, — развивавщимся в самодовлеющих пределах однородной национальной жизни. У русских же не было столь твердых, отчеканенных форм национального быта, поведения, сознания, наконец, самого облика, как в странах Запада и, с другой стороны, Востока,“- деп жазған да болатын ( “Судьба России”, Мәскеу, 1990 ж., 231 б.). Мiне, осындай елде туылып-өскен Пушкиннiң шығармаларына, Хомяков айтқандай, нағыз “орысшылдық” жетiсе бермейдi. Бұл мәселе тағы да қанға, нәсiлге кеп ат басын тiрейдi. Осы арада бiр айтары, — белгiлi бiр жазушы, өзiнiң қаны таза болмай жатып, ол сол халықтың өкiлiне мүлдем айналып кетпей тұрып, ол халықтың рухын қалайша тап басып ұстай алады? Жалпы ол өзi мұмкiн бе? Ол рухты, белгiлi бiр халықтың жан дүниясын, тұрмыс-тiршiлiгiн, ой-пiкiрiн, сыртқы дүнияны қалайша бiлiп-сезетiнiн, оның не жайында ойланып-толғанатынын т.б. жақсы бiлу үшін, сөз жоқ, сол халықтың өкiлi боп, соның қақ ортасында туылып-өсу керек емес пе? Ал французданған, немiстенген ақсүйектер қауымына жататын Пушкин болса, орыс деревнясының жағдайын онша бiле бермеген, оны бiлген жағдайда да сырттай ғана көрiп, сырттай ғана бақылаған. Оның өлеңдерiнде ақсүйек кiсiнiң жан-күйi, тебiренiсi, толғанысы т.б. ғана бар, онда орыс мұжығының не ойлап, не қоятыны, оның психологиясы т.б. атымен жоқ. Сонда орыс халқынан аса қашықта жатқан Пушкин қалайша орыс ұлтының шайыры бола алады? Соған қарамастан Гоголь әлгi мақаласының келесi бiр жерiнде Пушкиннiң табиғат жайлы өлеңдерi туралы: “Их только может совершенно понимать тот, чья душа носит в себе чисто русские элементы, кому Россия родина…”,- деп жазады. Мiне, бар мәселе осы әр кiсiнiң жанында берiк қоныс тепкен, оның болмысы боп кеткен “таза орыс элементiнде” жатыр. Ал ол Пушкиннiң шығармаларында өте кем көрiнедi, бiз оның өлеңдерiн оқып отырып, европаланған орыс поэзиясының нұсқасын ғана көремiз, онда орыс халқының жан дүниесi толық көрiне бермейдi. Бұл жөнiнде А.Пушкиннiң өзi де: “Климат, образ правления, вера дают каждому народу особенную физиономию, которая более или менее отражается в зеркале поэзии. Есть образ мыслей и чувствований, есть тьма обычаев, поверий и привычек, принадлежащему исключительно какому-нибудь народу”,- деп жазған-ды ( 7 том, 39-40 б.б.). Мiне, осы белгiлi бiр халыққа тән қасиеттердi кiсiнiң өз бойына сiңiрiп, сол халықтың өкiлiне айналуы үшін… ең алдымен, қанның араласуы қажет, онсыз ол халықтың өкiлi болу мұмкiн де емес. Бұл бiр. Екiншiден, “шынайы ұлтшылдық сарафанды суреттеуде жатқан жоқ” деген сөз де кiсiнi бiраз ойға батырады. Шындығына келгенде, сол сарафан қарапайым орыс әйелi үшін (I Петр патшаның реформасының кезiнде немiсшелеп қырып тасталмай, аман-есен қалған сақал-мұрт пен кафтанды еске алыңыз,- Б.А.) бүгінгi екi аяғын көкке көтерiп, ерiгiп ермек үшін көрмеге түсіп жүрген сайқалдардың киетiн киiмi емес, ол үшін сарафанның орны басқа. Онда оған дейiн жасаған бүткіл халқының тарихы, әдет-ғұрпы, үрдісi жатыр, сондай таза орыстың киiмiн киген орыс әйелдiң ақсүйектердiң салонында белiн корсетпен қысып, французша сөйлеп, французша ойлап, бет-аузына опа-далап жағып, қылымсыған әйелдерден жан дүниясы да, ой-түсінiгi де, iстейтiн iс-әрекетi де мүлдем басқа. Мұны басқаша айтсақ, сарафан киген орыс әйелiнiң жұрiс-тұрысы да, сол сарафанды кигенде өзiн өзi қалай сезiнуi де ұлде мен бұлдеге оранып, белiн корсетпен қынай қысып, етегi шҰбатылған көйлек киген ақсүйек әйелдiң психологиясынан мүлдем бөлек. Және де сол кездегi жоғарғы қауымның көбi немiс, шотланд, т.б. екендiгiн ескеру қажет. Мiне, осындай ортада өскен Пушкиннiң орыс әйелiнiң сарафанын суреттеуi де, сол сарафанға байланысты орыс әйелiнiң жанында дөрейтiн ой-сезiмдi тап басып ұстауы да, былай қарағанда, еш мұмкiн еместей боп та көрiнедi. Сондай жағдайда оны орыс халқының рухын бейнелеген, оны тап басқан деп қалай айтуға болады? Сосын көркемделген әдебиет үшін белгiлi бiр кiсiнiң мiнез-құлқын көрсету үшін оның қалай киiнгендiгi, өзiн өзi қалай күтiп ұстайтындығы т.б. зор қызымет атқармай ма? Соны Гогольдiң Петербурге барғанша дейiн жазған шығармаларын-дағы украиндар мен козактардың не кигенi, қандай тұрмыс-тiршiлiк кешкенi т.б. туралы жазған ең бiр тамаша беттерi артығымен дәлелдемей ме? Егерде украиндың халық ретiнде тек қана рухын көрсететiн болса, онда неге Гоголь, мәселен, Тарас Бульбаның бұтына Европаның сыптиған шалбарын, басына француздардың цилиндр қалпағын кигiзiп қоймаған? Үйткен жағдайда Бульба, шынымен, Бульба болады ма? Бұған Гогольдiң өзi де қарсы. Бiз осы хикаяның әкесi мен екi Ұлының кездесетiн тұсын алып көрейiк. Киевтегi бурсада оқып жатқан, демалыста елге келген Остап пен Андрейге сынай қараған ол: “ -Стойте, стойте! Дайте мне разглядеть вас, хорошенько…какие же длинние на вас свитки! Экие свитки! Таких свиток еще и на свете не было. А побеги который-нибудь из вас, я посмотрю, не шлепнется ли он на землю, запутавшиеся в полы”,- демеушi ме едi? Мұнда Запорожьенiң қарт казагына Ресейдiң тұскейiндегi ел киетiн, етегi Ұзын свитки дейтiн шапан өте ерсi көрiнiп тұр! Бұл жауынгер елдiң үрдісiне жат нәрсе! Осы сарафан сықылды бiр ғана свиткиге әжуалай қараған Тарастың осы сөздерiнен оның бүткіл жан дүниясы, ой-түсінiгi, жалпылап айтсақ, казак дейтiн жұрттың бүткіл рухы көрiнiп тұрған жоқ па? Сонда казактардың киiм киiсi т.б. туралы тәптiштеп жазатын Гогольдiң орыстың сарафанына басқаша қарағаны несi? Оның себебi бiреу-ақ: хохол Гогольге орыс халқының тұрмыс-тiршiлiгi, наным-сенiмi, жан дүниясы, жалпы менталитетi жат, ол орыстың мұжығының тiршiлiгiн онша жақсы бiле де бермейдi, бұл оның кейiнiнен жазған шығармаларынан анық сезiледi. Сосын бiр айтары, жазушының өзi кейiнiнен полячкаға сатылатын Андрейге де, свитки киiп өзгере бастаған екi жiгiтке де әжуалай қарайды. Бiрақ өзi Петербурге ауысқаннан кейiн… мүлдем орыстанып кеттi, бiрақ ол достарына жазған хаттарында өзiнiң украин екендiгiн ұмытпайды, соны ұнемi сездiрiп отырады, өзi жоғарыда айтқандай, қандай нәрсеге де өз халқының жаратылысына тән көзбен қарайды. Бiрақ ендi шала орыс, шала хохол Гоголь екi жолдың айрығында тұр. Оның кейiнiнен қатты қасiрет шегуiнiң бiр себебi де осында жатыр. Себебi ол ендi толық, таза орыс жазушысы да, таза украин жазушысы да емес. Сондықтан да болар, украиндар оны бүгінге дейiн өз әдебиетiне жатқызбайды. Және бiр ескерерi, орыс әдебиетiнiң тарихында Державин, Жуковский, Батюшковтарды ұстаз тұтқан ( Белинский: “… не имея Батюшкова своим предшественником, Пушкин едва ли бы мог выработать себе такой стих…”, “Батюшков был учителем Пушкина в поэзии, он имел на него такое сильное влияние, он передал ему почти готовый стих…”,- деп жазған-ды (6 том, 186, 198 б.б.) Пушкин өзiне дейiнгi немiстенген, французданған орыс шайырларынан iрге ажыратып, алғаш рет таза орысша ойланып, таза орыс тiлiнде жазылған поэзияның iргесiн көтерiп, Батюшков дайындаған өлең үлгісiн әрi қарай жалғастырды. Бiрақ бұл поэзия орыстың қалың бұхарасынан әлi де болса аулақ жатқан едi, сол себептi кейiнiнен орыс поэзияснда Пушкин желiсi әрi қарай жалғасқан жоқ. Оның есесiне, Кольцов, Никитин, Некрасов, кейiнiнен Есенин, Клюев, Исаковский‚ Твардовскийлердiң арнасы, орыс халқының рухына жақын болғандықтан, әрi қарай жалғасты. Бүгінгi орыс шайырларының бәрi де өз шығармаларын осы ыңғайда жазып жұр. Ал прозаға келсек, Гоголь желiсiн, әсiресе, оның “қияли реализмiн”, литва шатыс Ф.Достоевский, бертiнiректе М.Булгаков қана жалғастырды. Бұл арнаны бүгіндерi орыс прозасында жалғастырып жүрген ешкiм жоқ десе де болады. Оның есесiне Л.Толстой мен А.Чеховтың жолын ұстанушылар бүгіндерi орыс прозасында жетерлiк. Мұның iшкi себебi көп. Бұл айналып келгенде жазушының қай ұлтқа жататындығына, оның рухына, ұлт өкiлi ретiндегi нышанына тығыз байланысты. Осы арада ертең шахановтың шағалдары мен есдәулетовтың есерсоқтарының: “Ойбай, ол қазақ әдебиетiн жоққа шығарғаны аздай, ендi Пушкин мен Гогольге тiл тигiзiп, ауыз салды, сүйтiп орыс әдебиетiн жоққа шығарды”,- деп жалған дабыра шу көтерiп, әулекiлене айғай салып шыға келетiнiн ескерiп, оқушы қауымға өзiмнiң мұны айтып жатқанда орыс әдебиетiнiң өкiлдерiн ананың сүйегi мынадай, мынанiкi анадай деп жiпке тiзiп, анықтап берейiн деп жатқан жоқтығымды ескерткiм келедi, жалпы менiң ондай ойым да жоқ және ол менiң мiндетiм де емес. Ұлты басқа болса да, өз шығармаларын орыс тiлiнде жазғандықтан, сөз жоқ, орыс жазушылары боп есептелетiн Пушкин мен Гогольдiң тәжiрибелерi жөнiнде айтып жатқан себебiм,— бiздiң әдебиетiмiзде орыс тiлiнде жазатындардың негiзгi табиғатына көз салу, соны тереңiнен түсіну, орыс тiлiнде орысша бiлмейтiн қазақтардың психологиясын т.б. толығымен жеткiзуге бола ма, болмай ма, жалпы қай тiлде жазсаң, сол тiлде сөйлейтiн елдiң жазушысы болып қаласың деген ойды ғылыми жағынан дәлелдеу ғана. Мен сол үшін де Пушкин мен Гогольдi мысал ретiнде ғана алып отырмын. Мiне, осыларды зерттей, тексере келгенде, бiз белгiлi бiр жазушының қай әдебиетке жататындығын бiлдiретiн, көрсететiн басты нәрсе — оның қай тiлде жазатындығы екендiгiн көремiз. Мұндай жағдай ортағасырларда Шығыс әдебиетiнде де болған. Ол кездерi жұрттың бәрi өз шығармаларын фарсы тiлiнде жазатын. Мәселен, әзiрбайжан Низами мен Физули өз өлеңдерiн фарсыша жазды. Навои да сүйттi. Ол кейiн келе түркi тiлiне көштi. Сол себептi оны күллi түркi әдебиетiнiң ең бастауында тұрған шайыр деп бiлемiз. Ал Низами мен Физули жөнiнде ондай әңгiме айта қою қиын. Осындай жағдайды басынан кешкен Гоголь Петербургте жүрген кезiнде “Шинель”, “Мұрын”, “Петербург проспектiсi” т.б. деген шығармаларын жазды, бiрақ бұлардың қай қайсысы да орыстың мұжықтары туралы емес, қалада тұратын, ұлты жағынан нышаны тайға таңба басқандай боп анық көрiне бермейтiн, бiр қалыптан шыққандай ортаңғы топ жөнiнде жазылған шығармалар едi. Олардың қай-қайсысында да орыс халқының өзiне тән шынайы рухы жоқ болатын. Ол рух тiпте оның атақты “Ревизоры” мен “Өлi жандарында” да айқын сезiле бермейдi, ол шығармаларында Гоголь орыстардың тұрмыс-тiршiлiгiне, iс-әрекетiне, психологиясына, т.б. нағыз орыстың көзiмен емес, орыстанған украинның көзiмен қарайтын. Бұған оның, сөз жоқ, басқа ұлтқа жататындығы әсер еткен-дi. Жалпы мұндай жағдай 19-ыншы ғасырда жасалған орыс әдебиетi өкiлдерiнiң көбiне тән болатын. Оған дейiн, Ресей патшасының тағына 1 Петр бастаған немiс әулетi келгеннен бастап, жалпы Ресейдi батыстандыру әрекетi қызу жүрген едi. Оның әдебиетке де әсерi тимей қалған жоқ. Оның ең басты себебi — 19-ыншы ғасырдағы орыс жазушыларының көбiнiң орыс емес, басқа халықтардың өкiлдерi екендiгiнде жатыр. Мәселен, А.Пушкин әке жағынан — немiс, нағашы жұрты жағынан — араб. Сол себептi оның жазған шығармаларының қай қайсысынан да кәдiмгi бүгіндерi бiз бiлетiн орыс халқының рухы анық сезiле қоймайды. Бұған керiсiнше ұлты жағынан таза орыс В.Шукшиннiң кез келген әңгiмесiнен орыс рухын айқын сезесiң. Ал мұндай жағдай Пушкиннiң атақты “Капитан қызындаң да жоқ. Демек, Пушкин — Шукшин, Шукшин — Пушкин емес. Мiне осыған қарамастан, өз мақалаларында орыстың халық шайырлары Кольцов, Никитиндерге, жалпы орыс халқының өлеңдерiне т.б. оларды басқа тiлге аударуға келмейдi, олар аударыла қалған күннiң өзiнде жәй ғана мағынасыз бос сөз болып шығады деп астамшылықпен қараған В.Белинский Гогольдiң әлгi мақаласының әсерiмен Пушкинге өзiнше баға беруге талап қылды. Ол өзiнiң Пушкин туралы атақты мақалалар циклының бiр жерiнде: “Поэзия Пушкина удивительно верна русской действительности, изображает ли она русскую природу или русские характеры; на этом основании общий голос нарек его русским национальным, народным поэтом… Нам кажется это только вполовину верным. Народный поэт — тот, которого весь народ знает, как, например, знает Франция своего Беранже; национальный поэт — тот, которого знает все сколько-нибудь образованные классы, как, например, немцы знают Гете и Шиллера. Наш народ не знает ни одного своего поэта; он поет себе доселе “Не белы-то снежки…”,- деп жазған-ды. Одан кейiн Ұлы сыншы осының жарым-жартылай шындық екендiгiн дәлелдеу үшін: “Под “нациею” разумеют весь народ, все сословия, от низшего до высшего, составлаяющие государственное тело. Национальный поэт выражает в своих творениях и основную, безразличную, неуловимую для определения субстанциальную стихию, которой представителем бывает масса народа, и определенное значение этой субстанциальной стихии, развившейся в жизни образованнейших сословий нации. Национальный поэт — великое дело!”,- жеп жазады. Бұл, шын мәнiнде, Гогольдiң пiкiрiмен келiспеу болатын. Онысын одан әрмен сыншы Пушкиннiң ұлтына қатысты ымдайды да, оған дейiнгi французданған, немiстенген орыс шайырларын еске ала кеп: “… с этой точки зрения,, Пушкин более национально-русский поэт, нежели кто-либо из его предшественников; но дело в том, что нельзя определить, в чем же состоит эта национальность,“- деп сөзiнiң аяғын бiр түрлі күмiлжiп бiтiредi, яғни ол Пушкиндi оған дейiн французданып кеткен шайырларға қарағанда әлдеқайда орыс деп отыр. Оған қоса Пушкин, Белинскийдiң берген анықтамасымен қарасақ, өз шығармаларында ұлт шайыры атанардай Ресейдiң бүткіл халқын, төменiнен жоғарығы тобына дейiн, бейнелеп, суреттейтiн шығарма жазған да жоқ. Оның “Онегинi” дворяндардың тұрмысын қаузайтын поэма ғана. Белинский бұл жағына тоқталып жатпастан, одан әрмен әр түрлі халықтың өзара ерекшелiгi, дүниенi тұйсiнуi туралы ойланып: “…чем отличается их способ чувствовать и говорить от способа других наций?.. Вот вопросы, на которые не может дать ответа настоящее, ибо Россия по преимуществу — страна будущего…,”- деп назарын болашаққа қарай тастайды. Әрине, бұл жерде Ұлы сыншының неге қарай меңзеп отырғанын түсіну онша қиын да емес. 19-ыншы ғасырдың бас кезiндегi шалаорыс, шаланемiстерден құралған, қырықсiдiк боп келетiн Ресей қауымының ортасында тiрлiк еткен Белинскийдiң ұйтiп күмiлжитiн ретi де бар. Бұл жерде ашығын айтпадың деп ұлы сыншыны кiнәлай қою да қиын, себебi 19-ыншы ғасырда жасаған жазушылардың денi таза орыс емес болатын. Мәселен, Пушкин — немiс, араб, Лермонтов — шотланд, Достоевскийде, тұпкi атасы жағынан алып қарағанда, литваға шатыстық бар, Некрасов — поляк, Толстой мен Фет — немiс, Чехов — молдаван шатыс‚ ар жақтағы Годунов‚ Суворов‚ Кутузов‚ князь Юсуповтарды айтпағанның өзiнде‚ бергiдегi Тургенев пен Купринiң де тұптерi шикi т. б. Осындай шаласүйектiлiк кейiнгi В.Маяковский мен орыстанып кеткен еврей жазушыларында да баршылық. Осылайша басқа ұлттан шығып, орыс тiлiнде жазған олардың ешқайсысының шығармаларынан орыс бұхарасының рухы сезiлмейдi. Мәселен, еврей К.Симонов кешегi сұрапыл соғыс жөнiнде үлкен эпопея жазды, бiрақ ол Л.Толстойдың дәрежесiне жете алған жоқ, тiпте оған жетуi мұмкiн де емес-тiн. Мұның басты себебi — оның орыс еместiгi, басқаша айтсақ, орыстар мен немiстердiң арасында болған қырғын соғыс туралы жан дүниесi, ойлауы мен дүниенi тұйсiнуi орыстарға қарағанда мүлдем бөлек еврей жазушысының ешқандай да келiстiрiп роман жаза алмайтындығында жатыр. Ол әрi кеткенде сол сұрапыл соғысқа қатысқан еврейлер жөнiнде шығарма жаза алады, ал орыс халқына рухы жат ол орыстар жөнiнде ештеңе де жаза алмайды. Бұл, тағы да, ұлт нышанына тығыз байланысты. Осы биорухани мәселеден кезiнде ат-жөндерi бүткіл Кеңес мемлекетiне тараған, эстрадаға шыға сап, екi иықтарын жҰлып жеп өлең оқып, дәрiп шашқан атышулы Е.Евтушенко да, А.Вознесенский де, Б.Ахмадуллина да құтыла алған жоқ. Ал бұларға қарағанда кезiнде Ресейдi жаяу-жалпылап аралаған, кезбелер-босяктар туралы шығарма жазған мордва М.Горькийдiң өзiн нағыз орыстың ұлт жазушысы дей қою қиындау. Тiпте орыс халқының мұңын мұңдаған‚ жоғын жоқтаған‚ Державин‚ Пушкиндерден соң басталған тоқырау кезеңiнде орыс поэзиясын жаңа бiр биiкке көтерген‚ жалпы әдәбиятта үлкен жаңашылдық жасаған Н.Некрасовтың өзiн таза ұлт шайыры деуге болмайды. Ол жөнiнде кезiнде Н.Гумилев өзiнiң оның шығармаларын аса жоғары бағалайтынын айта келе: “У Некрасова к народу отношение иностранца. Не виновна ли в этом его польская кровь?” — деп жазған едi. Яғни Некрасовтың өзi орыс халқына басқа ұлттың өкiлi ретiнде сырттай ғана жаны ашып қараған! Ол қаншама орыс болам деп‚ халықтың ән-жыры мен былиналарының үрдісiн барынша қолданып‚ оны әрi қарай дамытса да‚ тұрлентсе де‚ бәрi бiр оның орыс топырағымен етене астасып кете алмағандығын көрсетедi. Мұндай жағдай бүгіндерi Ресейде орысша жазатын талай жазушының бастарында бар. Ол нәрсе‚ әсiресе‚ Кеңес заманында “бiр тiлде сөйлейтiн Сәбет адамын жасаймыз” деген желөкпе Ұран тасталған кезде қатты белең алды. Ең бiр қызығы‚ осындай жадағай Ұран Ресей патшалығының заңды түрдегi жалғасы болған Кеңес үкіметi кезiнде орыс халқының ұлт жазушыларының өздерiне көп зиянын тигiздi‚ олар‚ басқаны айтпағанда‚ өздерiнiң нағыз ұлтына сай келетiн тiлiнен айрылып қала жаздады. Бiздiң бүгіндерi орыс тiлi деп жүрген баспасөз‚ телеайнадағы т.б. орыс тiлi‚ шын мәнiнде‚ французданған‚ ағылшынданған‚ немiстенген‚ грек‚ латын сөздерiне толы бiр алабажақ тiл. Оны орыстың қарапайым мұжығы түгел‚ институт бiтiргендерiнiң өздерi де жете түсіне бермейдi. Соның салдарынан олардың да ұлт әдебиетiнiң дамуы кедергiге ұшырады. Бұл жерде ашық айптар нәрсе‚— жалпы орыс халқының арғы-бергi замандарда жасалған ұлт әдебиетi олардың өз халқының қалың ортасынан шыққан А.Кольцов‚ И.Никитин‚ Г.Успенский‚ С.Максимов‚ Н.Лесков т.б. сынды жазушыларынан басталады. Мiне‚ осы жолды кейiнiнен С.Есенин, Н.Клюев, М.Исаковский, А.Твардовский, Н. Рубцов, М.Шолохов, Ф.Абрамов, В.Белов, Е.Носов, В.Астафьев, В.Шукшин, Ю.Казаков, В.Распутиндер т.б. жалғастырды. Бiрақ олардың да‚ соның iшiнде Кеңес заманында жасаған жазушылардың‚ әдебиеттегi жолдары онша даңғыл бола қоймады. Мемлекет өздерiнiкi бола тұра, интернационализм дейтiн ( бұл орысша жазғанымен орыс емес, басқа бiр халықтың өкiлдерiне пайдалы термин, Ұран!) жеңiлтек түсінiктi Ұран ғып ұстанған Кеңес заманы кезiнде орыс халқының нағыз ұлт жазушыларының ауыздарынан онша ақ май аға қоймады. Олар да, басқа республикаларда жасаған ұлт жазушылары сияқты, ұлтсыздықты Ұран ғып ұстанған сорақы идеология содырларының сойылдарын аз жемедi. Кеңес үкіметi құлағаннан кейiн де олардың жағдайлары онша жақсармады. Орыс жазушыларының бүгіндерi ғана ес жиып жатқан жағдайы бар. Осы арада асылы тегi молдаван шатыс‚ шикiлеу А.Чеховтың 1897-iншi жылы: “ Такие писатели, как Н.С.Лесков и С.В.Максимов, не могут иметь у нашей критики успеха, так как наши критики почти все — евреи, не знающие, чуждые русской коренной жизни, ее духа, ее форм, ее юмора, совершенно непонятного для них, и видящие в русском человеке ни больше ни меньше как скучного инородца”,- деп жазғаны еске тұседi (А. П. Чехов, Шығармаларының толық жинағы, 17 том, 224 бет, Мәскеу, 1980 жыл). Ұлы жазушының осы бiр жазғаны көп заман бойы қысқартылып, адам түсінбейтiн бiрдеме етiп берiлiп келдi, тек ол 80-iншi жылы ғана толық түрде жарық көрдi. Әрине, оның бұл сөзiн қысқартып тастап жүргендердiң кiмдер екендiгi айтпай-ақ белгiлi. Әрине, бұл жерде А.Чехов еврей халқына тiл тигiзiп отырған жоқ ( менiң де ондай еш терiс ой-пiкiрiм, жалпы антисемитизмiм мүлдем жоқ, — Б.А.), бұл жердегi негiзгi мәселе әр ұлттың өзiне тән ерекшелiктерiне байланысты екендiгiн дәлелдеуде жатыр. Мұны басқаша айтсақ, рухы орыс халқына жат кiсiлердiң осылайша сол халықтың озық жазушыларының шығармалары туралы сын жазуы, пiкiр айтуы ешқандай да пайда бермейдi. Бұл жағдай, яғни орыс емес сыншылардың әдебиетте патша болуы, бiзде кешегi Кеңес заманында да жиi бой көрсеттi. Олар орыс халқының шынайы жазушыларын кемсiтiп, басқа ұлт республикаларынан әлдекiмдердi көтерiп, Ұлықтап, қолдан классик жасады. Соның нәтижесiнде өздерiнiң ана тiлдерiнде оңдырып жаза алмай жүрген пысықтардың бағы жанды, оларға да шен-шекпен аямай жабылды, ал бұл нағыз, шынайы ұлт әдебиеттерiнiң өсiп-өркендеп, дамуына зор зиянын тигiздi. Осындай өрескел әрекеттiң нәтижесiнде бiр замандары Р.Ғамзатов, Д.Кугульдинов, І.ІҰлиев, М.Кәрим, М.ТҰрсынзада т.б. сықылды қолдан жасалынған “классиктер” пайда болды. Ең қиыны, олардың шығармаларының аудармаларының — жақсы, тұпнұсқаларының — нашар боп келетiндiктерi едi. Осы тәржiмә жасау тұсында аудармашылар оларды өте еркiн етiп аударатын. Мәселен, қалмақ поэзиясында Ұйқас әр жолдың аяғында емес, басында келедi. Ал соны аудармашылар кәдiмгi қалыптасқан үлгідегi өлең түрімен аударды. Егер олар Ұйқасты жолдың басына шығарып жiберсе, онда Кугультиновтiң өлеңдерiн ешкiм де оқымас едi. Мұндай сорақылық өлеңдегi Ұйқас дейтiн мәселенi әлi толық түрде шешiп болмаған, поэзияның ең алғашқы басқыштарында тұрған Кавказ шайырларының шығармаларын аударғанда да жиi кездестi. Мұндай жағдай, еркiн кету қазақ әдебиетiнiң дүниелерiн орысшаға аударғанда да болды. Ең бiр қызығы, мiне осылайша қолдан жасалған “классиктердiң“ дұмбiлез шығармаларды, сол елдiң тарихын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, психологиясын т.б. бiлмейтiндiгiне қарамастан, Мәскеудегi орыс емес сыншылар ең бiр беделдi деген баспасөз беттерiнде тасырта мақтаған мақалалар жазды. Мен бұл арада олардың бәрiн жiпке тiзiп жатпайын, бiр ғана өзiм сыйлайтын сыншы Л.Аннинскийдiң “Локти и крылья“ дейтiн сын мақалалар жинағын мысалға келтiре кетейiн (Мәскеу, 1989 жыл). Ол осы кiтабында кiмдер туралы жазбайды дейсiз? Мұнда сол кездегi “әдеби алпауыттардың” бәрi бар, басқаша айтсақ, қазақ, қырғыз, латыш, эстон, грузин, литва, әзiрбайжан т.б. жазушыларының шығармалары туралы сөз болады. Бiр қызығы, мәскеулiк Л.Аннинский осы аты аталған халықтардың тұрмыс-тiршiлiгiнен, психологиясынан, олардың жалпы тарихынан т.б. мүлдем хабарсыз, бiрақ ол орысша аударылған нұсқа бойынша кiтап жайлы өз пiкiрiн еш қысылмай айта бередi. Ал мұның, көп жағдайда, үстірт, тiпте терiс пiкiр боп шығатыны даусыз.

Осындай жағдай М.Шахановтың атышулы кiсiлердiң өзi туралы айтқан (?) “ой-пiкiрлерiнң көзiнен тiзiп келтiрген “Заблуждение цивилизации” дейтiн ( бұл идея тарихшы Тойнбидiң жалпы цивилизация жайлы жазған кiтабынан алына салынған, оның ешқандай да жаңалығы жоқ, -Б.А.) бiр кiтабында баршылық. Мұнда да әр түрлі ұлтқа жататын, Шахановтың қазақ тiлiнде қалай жазатынан мүлдем хабарсыз, оның орыс тiлiнде шыққан аударма кiтаптарын оқи алмайтын, тiпте оны түсінбейтiн атақты кiсiлердiң есiмдерi бықып жұр. Менiң бұл арада таңғалатыным, не қазақша, не орысша бiлмейтiн Ф.Майор, Х.П.Дюрр, Ф.Хитцер, Роберто Чиули, түрік С.Тагизаде, араб Н. Махфуздар т.б.( ондай “пiкiр айтқыштар” өте көп, олардың Ұзын санын есептеп шығу мұмкiн емес, -Б.А.) қалайша М.Шахановтың шалағай, үстірт түрде жазылған, газеттiң мақаласы сықылды шығармалары туралы пiкiр айта алады? Ондай “пiкiрлер” қай кезде, қай газет-жорналда жарияланған? Атақты кiсiлердiң “пiкiрлерiн” жинағыш М.Шаханов ол жайында жұмған аузын ашпайды, тек оқушыға қыр көрсетiп, “мiне, менi кiмдер мақтап жатыр, көрдiң бе” дегендей сырттай қодырайып бiтедi. Оған ендi қазақ поэзиясын жете бiлмейтiн Ш.Айтматов кеп қосылады. Бұл жерде бiр кезде өзiн М.Әуезов қолдап, көтерiп, үлкен аренаға шығарғанын ұмытпай, Ш.Айтматовтың қазақтың бiр қаламгерiне сондай бiр жақсылық жасасам дегенiне де тұрған ешқандай да айып жоқ, бiрақ оны жасамас бұрын, ең алдымен, қазақ әдебиетiндде кiтап жазып жүрген жазушының өресiн, шамасын, жалпы әдебиеттегi салмағын, оның ана тiлiмiзде қалай жазатындығын т.б. жақсылап бiлiп алу керек қой! Мiне, осы арада, жалпы қаншама туыс, жақын ел болғанымен, қырғыз бен қазақ әдебиетiнiң айырмасы барлығын ескерiп, бiр бiрiмiз туралы пiкiр айтқанда, аса сақ болғанымыз жөн, бiрақ соны жадынан шығарып жiберген қырғыз Ш.Айтматовтың қазақ әдебиетiнiң бұге-шiгесiн, жай-жапсарын толық, жерiне жеткiзе бiлiп болмағандығына қарамастан, жасы алпыстан асса да, маңызды шығарма жазбақ түгел, басқа жағын айтпағанда, әлi де қазақ өлеңiнiң техникасын толық, еркiн түрде меңгерiп болмаған, атақты кiсiлермен сырт етiп суретке тұсе қалғыш, өзi туралы атақты кiсiлердiң пiкiрлерiн жинағыш, атақ шығарып, дәрiп шашуға құмар М.Шаханов туралы соншама дабырайта мадақтап, тасырта мақала жазуы, ең алдымен, бiздiң әдебиетiмiзде пәленбай жыл бойы жақсы кiтаптар жазып жүрген дарынды деген жазушыларымызды қатты қынжылтады. Бұл басқа елдiң әдебиетiнiң өкiлi туралы пiкiр айтқанда аса сақ болудың, алдымен сол әдебиеттiң жай-күйiн т.б. жақсы бiлiп алудың қажеттiгiн анық көрсетедi. Мәселен, мен қырғыз әдебиетiн бiршама бiлем деп айта алам, бiрақ өмiрi қырғыз жазушысының шығармасы жөнiнде мақала жазбаймын, ұйткенi мен қырғыз халқының тұрмыс-тiршiлiгiн, салт-санасын т.б. өте жақсы бiлмеймiн, басқаша айтсам, қырғыздың нарынын жеуге бармын, оны қырғыздың маманданған аспаз әйелдерiнше әбден бабына келтiрiп пiсiруге жоқпын, сол себептi менiң қырғыздар туралы жазылған кiтап жөнiнде айтқан пiкiрiмнiң үстірт, тiпте мүлдем терiс боп шығуы мұмкiн. Ш.Айтматов, мiне, осындай жәйттен Ұзап шыға алмай отыр. Оның үстіне ол атақ-даңқы көп елге тараған, Мәскеуде беделi бар жазушы, көп елде оның айтқан сөзiне құлақ тұретiндер жетерлiк, сол себептi оның басқа әдебиеттiң өкiлi туралы пiкiр айтарында аса сақ, абай болғаны, әдеби алаяқтардың уысына аңдаусызда түсіп қалмағаны мақұл-ақ. Өкiнiшке орай, Ш.Айтматов соңғы жылдары қазақ әдебиетiнiң iшкi шаруасына бекерден бекер “қызу” кiрiсiп кетiп, қазақ жазушыларының арасындағы бұрынғы зор құрмет, беделiнен айрылып, өз кәдiрiнен жаңылып қап отыр. Бұл менiң есiме тағы да Ұлы А.Чеховтың еврей сыншылар жөнiнде айтқан дәл де әдiл пiкiрiн қайта-қайта сала бередi. Мұның әр жағында, халық, дiн, тiл, үрдіс, жалпы менталитет, олардың өз ара ерекшелiгi дейтiн үлкен мәселелер тұр. Соның iшiнде тiл мәселесiнiң орны мүлдем бөлек.

Мен жоғарыда қазақ әдебиетiнде тек қана орыс тiлiнде жазатын жаазушылардың өте көбейiп кеткенi туралы айтып өттiм. Ол нәрсе кәзiрде де бар. Мұның соңының қайда апарып соқтыратыны айтпай-ақ белгiлi. Өкiнiшке орай‚ баяғы М.Шаханов осы арада да өзiне кезiнде қамқорлық жасаған‚ “бiз қазақтың екi ақыны мәңгi бiргемiз” деп жүрген‚ тек қана орыс тiлiнде жазатын О.Сұлейменовты “қазақтың ақыны емес етiп”‚ кенеттен “қазақ тiлiне қарсы шыққан” бiреу қып көрсетуi аздай (“Рух-дария”‚ 02.05.2005)‚ оны да‚ басқа да орысша жазатындарды “космополит” етiп шығаруға тырысады. Бұл жерде Шаханов тағы да “космополитизм” дегендi терминдi шатастырып қолданып отыр. Космополит болу тек қана тiлге байланысты нәрсе емес. Қазақ тiлiнде жазып отырып‚ нағыз космополит боп шығуға әбден болады. Мен осы жөнiнде М.Шахановтың “өлең-мақалаларында” космополитизмнiң сипаты өте жетерлiк екендiгi жайлы кезiнде ашық жазған болатынмын (“ЖҰлдыз”‚ N2.2003 жыл). Ендi араға уақыт салып‚ ол жөнiнде жұртшылық ұмыта бастаған кезде М.Шаханов өзiнiң шығарымпаздығына менiң берген бағамды басқаларға аударуға тырысып-ақ бағыпты. Ол қыза келе: “Өз ұлтының тiлiнен және басқа да рухани құндылықтарынан ашықтан-ашық(?) iргесiн аулақ сала бастаған(?) осы космополиттiк ағым(?) қазiрдiң өзiнде қазақ халқын екiге бөлiп ұлгердi (?)”‚— деп бiздегi орысша сөйлейтiндер мен жазатындарды прокурорша мүлдем қаралап бағады (“Рух-дария”‚ 02.05.2005 ж.). Мұнда дәл емес тұс жетерлiк. Бiрiншiден‚ өткен ғасырдың 60-ыншы жылдарынан бастап осы орысша жазатын Ә.Әлiмжанов‚ О.Сұлейменов‚ М.Жұмағұлов‚ С.Сәнбаев‚ МҰрат Әуезов және басқалардың жазғандарын оқып келе жатқан өз басым олардың‚ Шаханов айтқандай‚ «ұлтымыздың тiлiнен”‚ “рухани құндылықтарымыздан” безгендерiн‚ мұның “космополиттiк ағым” болғанын‚ “қазақ халқының екiге бөлiнгенiн” көрген де‚ естiген де емеспiн. Бiрiншiден‚ бұл жерде қалада туылып-өскен олардың қазақ тiлiн бiлмеуiне‚ орыс тiлiнде жазуларына сол кезгi замана кiнәлi‚ олардың сол дәуiрдiң төлдерi екендiгiн дұрыстап түсінгенiмiз жөн. Екiншiден‚ осы жерде Шахановтың баяғы Кеңес кезiнде‚ ашық айтсақ‚ 1948-iншi жылғы космополитизм туралы шыққан атақты қаулының рухында сөйлеп‚ соны iштей қолдайтынын сездiрiп‚ қара аспанды қапылта сөйлейтiнi‚ жалпы оның қанқұйлы 37-iншi жылғы тәсiлдi қолданып‚ өзiн сынаған сыншыны “әлдеқандай күштер ақша берiп‚ қолшоқпар етiп отыр” т.б. деп халық жауы етiп көрсетуге тырысатындығы кiсiнi мүлдем таңғалтады. Үшiншiден‚ М.Шаханов осы арада өзiнiң әлем әдебиетiнiң тарихынан‚ бiзден басқа елдерде бар жағдайлардан мүлдем хабарсыз екендiгiн тағы да анық көрсетiп отыр. Мен бұл жерде ортағасырларда мұсылман және христиан дiндерiн тұтынған елдерге ортақ тiл болған араб және латын тiлi туралы немесе ортағасырлардағы фарси дари тiлiнде жасалған әдебиет туралы деректердi келтiрiп жатпай-ақ қояйын. Бiр ғана Үндiстанды алып қарайық. Онда Ұлы моғолдар дәуiрiнде жасалған‚ фарсы тiлiнде жазылған әдебиеттi ұндiнiң әдебиетнамашылары “Фарсы тiлiнде жасалған Үндiстан әдебиетi” деп жеке қарастырады. Осы жағдай бүгінгi бiзге де тән. Егерде осыны жете зерттесек‚ онда бiздiң де орыс тiлiнде жазған жазушыларымызды Шахановша “космополиттер” деп айыптамай‚ белгiлi бiр дәуiрдiң ерекшелiгiн ескере отырып‚ “Орыс тiлiнде жасалған Қазақстан әдебиетi” деп жеке қарастырғанымыз онша артықтық етпейдi. Ол өз алдына. Бiз осы жерде М.Шаханов жерден алып‚ жерге салып‚ қара таңба басып отырған‚ орысша жазатын жазушыларымыз өздерiнiң осы қазақ халқынан қаға берiстеу жатқан жағдайы хақында не ойлайды екен‚— соны ескерiп көрдiк пе? Ендi мен мысалдар келтiрейiн. Орысша жазатын дарынды шайыр Б.Іанапиянов өзiнiң осындай екi дай халi жөнiнде:

Не зная племени‚ не зная рода‚

основ не зная языка‚

ребенок плачет‚ нет ребенку года‚

а в плаче — тайная тоска.(!)

Позабытый мной с детства язык‚

пресловутое двуязычие‚

при котором теряю свой лик‚

и приобретаю двуличие.

Я пойму неизвестного мне

уходящего аборигена‚

но когда я средь ночи во сне

пред предком склоняю колено‚

сознаю‚ что не верит он мне‚

как пришельцу от тяжкого плена‚

усмехнется он в той стороне:

ты меня недостойная смена‚—

деп аса бiр тебiренiспен‚ күйзелiспен‚ күңiрене жазады. Өз ар-ұятының алдына аса таза талантты шайыр Кеңес заманының кезiнде белгiлi бiр себептермен ана тiлiн бiлмей өскендiгiне өзiн өзi‚ өз заманын‚ өз қоғамын айыптай сөйлейдi. Оған дейiн ешкiм де бұлай таза шынын айтып жазған емес.

Сонда осы да ұлттың мүддесiн‚ Шаханов айтқандай‚ сату ма? Осы да “космополитизм” бе? Мұны айтпағанда‚ өзiнiң Арал‚ Желтоқсан т.б. жөнiнде өтiрiк белсендiлiк көрсеткенi‚ орысша екi сөздiң басын жөндеп құрастыра алмайтыныдығына‚ ол тiлдi мүлдем бiлмейтiндiгiне қармастан бiр “өлең-романды орысша жаздым” деп оқушы жұртшылықты алдаған‚ кейiнгi кезде‚ депутат болғанына қарамастан‚ “ойбай‚ өлейiн деп жатырмын” деп‚ елден пҰл жинап алған қолайсыз қылықтары жөнiнде М.Шахановтың өзi таза шынын айтып‚ өзiн өзi айыптап бiр жол жаза алар ма екен?

Осы арада Ш.Айтматов көптен берi уағыздап келе жатқан екi тiлдi бiлу, билингвизм мәселесi өздiгiнен кеп туындайды. Бұл арада екi тiлде бiрдей жазатын оның бiздiң тек қана орыс тiлiнде “гәпiретiн” жазушыларымызға қарағанда жай-күйiнiң бөлектiгiн ескерген ләзiм. Әрине, қанша тiлде жазам десе де, ол жазушының өз еркi. Көп тiлдi бiлу елшi, кәсiпкер, саясатшы т.б. кiсiлерге жараса бередi, бiрақ мұндай қасиеттiң өз халқы туралы кiтап жазатын жазушыға тигiзетiн кесiрi жетерлiк. Басқасын айтпағанда, өз жазғаныңды өзiңнiң орысшаға аударып отыруың бiр нәрсеге екi есе тер төккенiң боп есептеледi. Бұл үшін Ш.Айтматовты айыптаудың өзi қиын және оның керегi де жоқ. Осы жерде тағы бiр ашық айтарым,- қазақ әдебиетшiлерiнiң арасында Ш.Айтматовқа деген алдын ала қалыптасқан қолайсыз, терiс ой-пiкiр де, оны ұнатпайтын, сөкететтейтiн мiнез де жоқ. Соның iшiнде ол туралы арнайы мақала жазған менiң өзiмнiң де оны жақтырмайтын, ұнатпайтын т.б. дәнемем де жоқ. Бас араздығым және жоқ. Тiпте ол менiң өмiрi жақын кеп, қол алысып, амандасып та көрмеген кiсiм. Мен де, өз қатарларым сықылды, Кеңес заманында көзге түсіп, туыстас елден шыққан атақты жазушыны сыйлаймын, бiрақ көп уақыт бойы оның шығармалары мен айтқан ой-пiкiрлерi қазақ жазушыларына өз ықпалын тигiзiп келгендiктен, ол жөнiнде сөз етуге, оның тiл мен дiн жөнiнде айтқан кейбiр ой-пiкiрiмен пiкiр таластыруға толық хақым барлығын ашық айтамын. Егерде Кеңес заманында зор беделге ие болған Ш.Айтматов жалпы басқа ұлт республикаларындағы жазушыларға әсер етпегенде, соның iшiнде, қазақ әдебиетi хақында өз ой-пiкiрiн бiлдiрмегенде, мен ол жөнiнде мақала түгел, бiр жол да жазбаған болар едiм. Ендi, амал жоқ, тiл мен дiн жөнiне келгенде, мен оның олар жайлы айтқандарын қайтадан сарапқа салып, зертеп тексеруге мәжбұрмiн.

Мен жоғарыда тiлдiң табиғаты, оның феноменi туралы қысқаша айтып өттiм. Адам қалай десең де, ананың сұтiмен қанына сiңген ана тiлiнде ойлап, сол тiлде сөйлейдi, сол тiлде тұс көредi. Ал ол үйренген басқа елдiң тiлi оған артылған қосымша рухани жұк ретiнде сезiледi. Егер ол осы екi тiлдi жақсы бiлiп, сол екi тiлде ойлап, жаза алатын жағдайға жетсе, онда оның ойлау, жүйке, психика жүйесiнде сырт көзге бiлiнбейтiн үлкен бiр өзгерiстер болады. Сырттай қарағанда, ондай кiсi не өз ұлтына, не басқа ұлтқа жататын кiсi ретiнде анық боп көзге шалынбайды, ол басқа режимнен екiншi бiр режимге өздiгiнен, автоматты түрде көшетiн тiрi, жаны, қаны бар робот ретiнде көрiнедi. Бұған ренжитiн дәнеме де жоқ, мұны басқаша айтсақ, олар екi түрлі жылдамдықпен жұмыс iстейтiн кәдiмгi асинхронды электр қозғаушысын еске салады. Электротехникада мұндай қозғаушыларды онша хош көре бермейдi, себебi олар параметрлерi әр түрлі екi жылдамдықпен кезекпе кезек жұмыс iстейтiндiктен, оларға тұсетiн күштiң салмағы, олардың өзара арақатынасы әр түрлі болатындықтан, iстен тез шығып, тез бұзылып қала бередi. Мұны қарапайым түрде бейнелеп айтсақ, кәдiмгi жылқы мен ешектiң буданынан туылған дұбара қашырды бiресе ат орнына, бiресе ешек орнына қолданып, әбден шаршағанынша, бiрде ат сықылды тасырлата шаптырып, бiрде ешек сықылды майбұлкiлге салдырып, тыным алдырмай жұре бергенмен бiрдей нәрсе. Сөз жоқ, ондай қашыр көпке шыдамайды. Екi тiлдi жақсы бiлiп, екi тiлде еркiн ойлайтын кiсiлердiң де, үңіле қарағанда, жағдайлары онша мәз емес. Бұл арада олардың психикасының, ойлау жүйесiнiң бiр ғана орыс тiлiнде ойлап жазатын қаламгерлерге қарағанда өзгешелеу боп келетiнiн айта кету керек. Оны орыс және қырғыз тiлiнде еркiн жазатын Ш.Айтматовтың өзi: “Даже сны снятся мне то по-русски, то по-киргизски ( сегодня, например, снился на киргизском, цветной)”,- деп ашық мойындайды ( “В соавторстве…”, Фрунзе, 1978 ж., 283 б.). Мұнда тұрған еш сөкеттiк, еш айып жоқ, балалық шағы соғыс тұсына тап келген Ш.Айтматовтың, орыс мектебiнде оқыған оның қатарластарының тағдыры осындай боп қалды. Бұндай жағдай күнделiктi тiршiлiкте болып жатса, пәлен-түген деудiң өзi артық. Бұл арадағы мәселе белгiлi бiр ұлттың рухани қазынасының оған рухы жат басқа тiлде жасалатынында болып отыр. Ал ол, шын мәнiне келгенде, сол ұлттың өз тiлiнде жасалған рухани қазынадай болмайды. Мен, мәселен, Ш.Айтматовтың әуелi орысша жазылған, сосын барып қырғызшаға аударылған шығармаларын көптен берi өзара салыстырып қарап жүрмiн ( Ш.Айтматов. Шығармаларының ұш томдығы, қырғыз тiлiнде, Фрунзе, 1982 ж.). Сондағы бiр байқағаным, Ш.Айтматовтың қырғызшаға қарағанда, орысша текстi жақсырақ. Демек, бұл кiсi екi тiлдi қаншама жақсы бiлдiм десе де, оның бiр тiлдi екiншiсiне қарағанда артығырақ, жақсырақ бiлетiндiгiн көрсетедi. Бұны бейнелеп айтсақ, бұл екi тiлдiң арасында кiсiнiң оң қолы мен сол қолының арасындағы айырмашылықтай өзара айырмашылығы бар деген сөз. Әрине, қай тiлде жазам деу әркiмнiң өз шаруасы, менiң бұл арадағы мiндетiм, жазушының қаншама тiл бiлсе де, тек қана бiр тiлде жақсы, еркiн, көсiлiп жаза алатындығын көрсету ғана. Мiне, осы даусыз ақиқатқа Ш.Айтматов өзiнiң қарсы ой-пiкiрiн былайша келтiредi:

“ На стыке двух культур (?) появились двуязычные писатели, которые в одинаковой степени владеют двумя языками.”

( Мәскеу, 1998 ж., 7 том, 291 б.)

“Двуязычие выступает как новая форма (?) национальной культуры”.

(Сол кiтап бойынша, 292 б.)

“Двуязычие, с одной стороны, обеспечит сохранение (?) и развитие (?) национального языка, с другой стороны, обеспечит знание русского… Многие догматически мыслящие (?) люди не хотят этого принимать и понимать…”

( 512 б)

Бұл арада бiраз керағар ой-пiкiр бар. Бiрiншiден, екi тiлдi бiлу үшін екi, бiр бiрiне рухы жат мәдениеттiң өзара тұйiсуi, тоқайласуы шарт емес, басқа тiлдi былайша-ақ үйренiп алуға да болады. Екiншiден, екi тiлде жазу белгiлi бiр ұлт мәдениетiнiң жаңа формасы, жаңа түрі болуы үшін ол мәдениеттi тұтынатын ел-жұрттың да екi тiлде сөйлеуi, оны тұтынуы қажет. Ал бiзде, соның iшiнде, қырғыз халқында мұндай жағдай жоқ. Үшiншiден, мерейi, мәртебесi үстем тiл екiншi оған бағынышты тiлдi сақтамайды, керiсiнше, оны жҰтып, құртып тынады. Сосын басқа тiлдiң әсерiнен кiсiнiң ана тiлi дамымайды, керiсiнше, жалпы консерватизмi басым тiл iштей, өз заңдылығы бойынша дамиды, жетiледi, замана райына қарай ыңғайланады, әрi кеткенде баасқа тiлден өз фонетикасының заңына лайықтап жаңа сөздердi алаады. Егер ол заманаға лайықты адаптациядан өте алмаса, онда ол тiл құриды. Бұған латын тiлiнiң тағдыры-ақ айқын мысал бола алады. Сосын өз ана тiлiнiң жағдайын ойлаған кiсiлер неге догмат болуға тиiс? Жұрттың бәрiнiң екi тiлдi бiлуге қабiлетi жете бере ме? Басқа тiлдi тез үйренiп, тез бiлу үшін де белгiлi бiр дәрежеде қабiлет керек емес пе? Сонда ондай қабiлетi жоқ кiсiлердiң не iстеуi қажет? Әлде олардың барлығын концлагерьларға қамап, Ұрып-соғып, орыс тiлiн зорлап үйретуiмiз керек пе? Онсыз да Кеңес заманында майда ұлттардың көбi орыстанып кеткен жоқ па?

Ш.Айтматов осы екi тiлдi бiлу керек деген пiкiрiн одан әрi былайша қисындайды:

“ Для меня русский язык в не меньшей степени родной, чем киргизский. Родной с детства. Родной на всю жизнь”.

( 406 б.)

“ В нашей стране двуязычие становится нормой (?) для каждого человека… Если бы мы продолжали оставаться (?) только на почве своего родного языка (?), не изучали бы русский, не применяли его для свох нужд, то могли бы оказаться просто в тупике”.

( 386 б.)

Бұл арада да түсінбес жерлер баршылық. Жарайды, орыс тiлi Ш. Айтматовтың ана тiлiндей бола-ақ қойсын, ол сол тiлде жаза да берсiн, оған ешкiмнiң де қарсылығы жоқ. Бұл арада оның жеке тағдырының жалпы көпшiлiктiң тағдыры еместiгiн, Бұндай жәйттi анда-санда бiр кездесетiн ерекше бiр жағдай екендiгiн естен шығармау керек. Бұл бiр. Осы арада кiсiнiң түсінбейтiнi,- екi тiлдi болу неге бiзге, шарт норма болуға тиiс? Неге бiз орыс тiлiн бiлмей, тек қана ана тiлiмiздi бiлсек тұйыққа тiрелемiз? Жалпы ол қандай тұйық?

Ш.Айтматов бұған жауап бермейдi де, өз ойын одан әрмен былайша жалғастырады:

“ Я думаю, что многие еще будут писать на двух языках (?): во-первых, на родном языке, чтобы он не угасал (?), был действующим (?), динамичным (?) и, во-вторых, на другом, на данном случае на русском языке (?), чтобы произведение могло обрести новую (?), большую (?) жизнь…”

( 387 б.)

Әрине, бұл жерде оның болашақта жұрттың бәрi екi тiлге көшiп, екi тiлде бiрдей жазады деген болжамын өмiрдiң өзiнiң терiске шығарғандығын айтып жатудың өзi артық. Бұл жердегi кiсiнiң таңғаларлығы, — ұлт жазушысы өз шығармасын тек ана тiлi өлмесiн, өшпесiн деп қана жаза ма? Көркемделген әдебиеттiң мақсат-мiндетi мүлдем басқа емес пе? Айтматовтың орыс тiлiнде жазған шығарманың өмiрi Ұзақ т.б. болады дегенiн қалай түсінуге болады? Ау, қандай шығарма болмасын, өзi жазылған тiлдiң аясында өмiр сұрмей ме? Оның өлмеуi үшін орыс тiлiнде жазылуы шарт па? Осыған бақсақ, онда ағылшын, француз, немiс, испан т.б. тiлдерiнде жазылған шығармалардың барлығы да ертерек “өлiп” қалмауы үшін орыс тiлiне аударылуы керек пе? Онда орыс тiлiнде жазылған, баяғыда-ақ ескiрiп, “өлiп” қалған орыс жазушыларының дүнияларын кәйтемiз? Бұл барып тұрған абсурд емес пе? Әрине, мен бұл жерде Ш.Айтматовтың не дегелi отырғанын түсінiп отырмын. Оның айтуынша, белгiлi бiр ұлт тiлiнде жазылған шығарма орыс тiлiне аударылса, одан әрi дүния жүзi елдерiнiң басқа да тiлдерiне тәржмәланады деп отыр. Мұның кетпеннiң басын басқандай бiр жағдайы бар. Жалпы көркемделген әдебиеттiң шарты бойынша, шығарма ең алдымен сол ана тiлiнде жазылып, сонда қырналып-жонылып, өзiнiң ең соңғы нұсқасына дейiн жетуi қажет, оны содан кейiн басқа тiлдерге аударуға болады. Мәселен, Л.Толстой сүйткен, ол жазғандарым француз не ағылшын тiлiне қалай аударылар екен деп алаңдамаған. Ал бiзде мұның бәрi керiсiнше боп шығып отыр. Басқа елдiң әдебиетiн айтпағанда, бiздiң қазақ әдебиетiнiң ең сүйектi шығармалары дегенiнiң өздерi орыс тiлiне еркiн, ауытқи аударылып жұр. Оларды тұпнұсқамен салыстыра қарасаң, екi арадағы айырмашылықты бiрден-ақ көресiң. Мұны басқаша айтқанда, орыс аудармашылары қазақша жазылған шығармаларды кәдiмгi аударманың шартымен, тұпнұсқадан ауытқымай дәлме-дәл етiп аудармайды, керiсiнше, олардың орысша еркiн көсiле жазылған, көшiрме (переложение!) нұсқасын жасайды. Соның салдарынан орысша текстiң көлемi қазақшасына қарағанда әлдеқайда кем боп шығады. Сонда осы да, Шыңғысша айтсақ, әдеби шығарманың “өмiрiнiң” Ұзарғаны ма? Бұл арада, қалай дегенмен де, қоятын шарт бiреу-ақ: қандай да тiлде жазылған үлгілi, жақсы шығарманы, орыс әдебиетшiлерi керексiнiп жатса, өз әдебиетiне қажет деп санаса, онда орыс тiлiне өздерi аударып алсын. БҰ жерде жампаңдап, өз шығармаңды өзiң аудартып, өзiңдi өзiң насихаттап, дәрiп шашып жатудың қажетi шамалы. Сол үшін орыс тiлiн үйренiп, өз дүниеңдi өзiңнiң аударып жатуыңның да керегi жоқ. Жалпы жазушы бiр тiлде ғана ойлап, сол тiлде жазуға тиiстi. Егер ол әдебиеттегi осы негiзгi шартты бұзып, екi не ұш тiлде жазып, босқа арамтер болса, онда ондай дұбара жазушы әлгi өзiне рухы жат, ана сұтiмен жаратылысына енбеген тiлдердiң қыры-сырын жан-тәнiмен сезе алмай, олардың сөздерiнiң жарқылын сырттай ғана қызықтап, аспанға атылған фейерверктiң аса салқын жарқыл-жұрқылына мәз болған , жансыз, қансыз форманы ғана қанағат тұтқан бiреу боп шығады. Мәселен, дәулескер стилист В.Катаев дәл сондай. Оның сазды сөйлемдерi Л.Толстойдың сөйлемдерiн он орап кетедi, бiрақ орыс тiлi өзiнiң негiзгi ана тiлi болмай, үйреншiктi екiншi тiлi болғандықтан, оның шығармаларында Л.Толстойдың кiтаптарында бар қан, жан, жылу атымен жоқ. Осының өзi-ақ ана тiлiнiң кiсiге етер әсерiн, ықпалын, жалпы қасиетiн анық көрсетсе керек.

Ш.Айтматов ендi осы екi тiлдi бiлу аздай, келесi бiр жерде ұш тiлдi бiлу керек, болашақта соны үлгі тұту қажет деп жазады:

“ Недавно я имел встречу с группой молодых алжирцев, трилингвистов — одни хорошо знали русский язык, безусловно свой родной — арабский и превосходно французский… В них я вижу модель будущего…”

( 432 б.)

Жарайды, бұған да көнейiк. Бiрақ оның келесi бiр беттерде былай деп жазғанын қалай деп түсінемiз?

“…сейчас следует прямо заявить, что для целого ряда регионов (?), в том числе и прежде всего (?) туркестанского (?) в перспективе надо иметь двуязычие, билингвизм, как наиболее плодотворный путь развития (?).

( 511 б.)

“ На мой взгляд, во всех регионах должно быть (?) конститутционно(?) обеспечено(?) полноценное сосуществование (?) языка коренной нации параллельно с русским языком…”

( 512 б.)

Мұнда да таңғаларлық жәйт жетерлiк. Бiз, соның iшiнде Түркстан өлкесiн жайлайтын елдер, неге жаппай екi тiлге көшуге тиiспiз? Ау, қай тiлде сөйлеймiн деу әркiмнiң өз шаруасы емес пе? Оны бiреуге зорлап таңудың не жөнi бар? Сосын, бiр айтары, бiз немене орыс тiлiн бiлмесек, дамымай, аштан өлiп, көштен қаламыз ба? Неге бiз орыс тiлiн үстем тiл ретiнде конститутциямызға енгiзiп, тасқа басқандай ғып жазып қоюға тиiспiз? Ол тiл онсыз да өз үстемдiгiн күнделiктi тiршiлiкте аяқ басқан сайын көрсетiп отырған жоқ па? Бұған Қазақстан Республикасы Мәжiлiсiндегi шүлдрлеген қазақтардың ана тiлiмiздi менсiнбей, неше түрлі ерсi сөз айтып жүргендiктерi айқын дәлел емес пе? Ендi оған Мәскеудегi шовинистердiң айтып жүргендерiн қосыңыз!? Сонда Ш.Айтматов кiмнiң жыртысын жыртып отыр? Одан тыс, орыс тiлiнде Ш.Айтматовқа жазба деп отырған ешкiм де, жаза берсiн, бiрақ ол неге өз басындағы жәйттi жалпы жұртқа үлгі, норма ретiнде ұсынады? Үйту, былай қарағанда, әбестiк емес пе? Осы арада бiр айтарым,- Ш.Айтматовтың өзiнiң тiл туралы кейбiр оғаштау пiкiрлерiн Кеңес заманындағы саясаттың ыңғайымен айтқандығы өз өзiнен белгiлi. Бiрақ мына жетi томдық Кеңес үкіметi құлағаннан соң, 1998-iншi жылы жарық көрiп отыр. Егер Ш.Айтматов ол ой-пiкiрлерiн шынымен жоғары жақтың қысымымен айтса, онда жазушының оларды мына жетi томдықтан қысқартып тастауына да, тiпте ондай мақала, сұхбаттарды оған енгiзбеуiне де болатын едi ғой. Бiрақ ол әлгiндей сұхбат, мақалаларды өзiнiң ең бiр таңдаулы дүниялары ретiнде жетi томдыққа енгiзiп отыр. Демек, ондай ой-пiкiрлердi Ш.Айтматовтың өзi иланған, сенген нәрселерi демеске амал жоқ. Бұл оның әлi де екi тiлде жазу керек деген өз тұжырымынан айнымағаны деген сөз. Ал мұның ұлт әдебиетiне тигiзетiн кесiрi мен зияны баршылық. Осы арада басын ашып айтатын нәрсе, — басқа бiр тiлдi бiлiп, сол тiлде жазылған жақсы дүниелердi оқып, зерттеп, өз ана тiлiңнен безбей, әлгi жақсы, өзгелерден мойны озық әдеби дүниялардан үлгі алып, сол тәжiрибенi өз төл әдебиетiңде iске асыру бар да, бұған керiсiнше, әлгi мойны озық туынды жазылған тiлдiң ауазасына ерiп, соған бiратола көшiп алу бар. Бұл екеуiн еш уақта шатастыруға болмайды. Ұлт жазушысы, әлбәттә, осының бiрiншiсiн қолдайды. Ал, Ш.Айтматов болса, осының екiншiсiнiң жағында, сол себептi болар, орыс тiлiне мүлдем көшiп ап, қырғыз тiлiн өзiне “қосымша” тiлдей “көретiн” оның әуелi орысша жазып, сосын барып қырғызшалаған шығармалары, шынын айтсақ, орысша нұсқасына қарағанда кем түсіп жатады, кейде тiпте олар аударма сықылды боп та көрiнедi. Осының өзi екi тiлде жазудың, қалай дегенде де көркемделген әдебиет үшін қол еместiгiн айқын дәлелдейдi. Өмiрде, күнделiктi тiрлiкте, саясатта т.б. бiрнеше тiлде сөйлеп, өз ойыңды бiлдiруге болар, бiрақ әр халықтың рухын көрсететiн көркемделген әдебиетте ондай қолайсыз гибрит жасауға еш те болмайды. Бұл тағы да тiл деген аса маңызды, үлкен мәселеге кеп ат басын тiретедi.

Соңғы он шақты жылдың көлемiнде бiзде қазақ тiлiнiң мәртебесiн көтеру, т.б. деген айғай-ұранды малданған әулекi бiреулер көптен берi бой көрсетiп жұр. Жалпы алғанда, олардың талабы дұрыс, бiрақ елiмiздегi iшкi жағдайға жiтi үңілiп қарасақ, бiздiң азаматтарымыздың қазақ тiлiне түгелдей көшуi үшін әлi де бiраз уақыт керек. Бұл жерде шабан атты қамшылап, зорықтыра берудiң қажетi шамалы. Бұл жайында Елбасымыз жиналыс сайын айтып та жұр. Бiрақ бiздiң Ұраншылдарымыз жалған абырой жинап, атақ-дәрiп шашуды ғана көздеп, әлгi құр даңғаза айғайынан еш те жаңылар емес. Мен жақында соның тағы да куәсi болдым.

Мәжiлiске депутат боп биыл сайланғандардың алғашқы бас қосуында М.Шаханов баяғы “аралшылаған”, “желтоқсаншылаған” ескi арзанқол, жалған тәсiлiне басып, тағы да ана тiлi туралы айғайлап сөйлеп, қазақша бiлмейтiн қазақтарды жерден жетi қоян тауып алғандай ғып “шалақазақтар” деп атап, олардың маңдайларына, баяғы замандардағы құлдарға қызған темiрмен қарып таңба басқандай ғып, өзiнiң лағнаттаған таңбасын еш ойланып жатпастан, быж еткiзе басып кеп қалды. Жалпы орыстанған қазақтарымыздың да, басқа ұлт өкiлдерiнiң де қазақ тiлiн үйренгенi, ол жөнiнде айғай-ұран салатын М.Шаханов сықылды белсендiлердiң болғаны қажет-ақ, бiрақ бұл жерде аз уақыттың iшiнде басқа тiлдi толық, жақсы бiлiп, оның өзiне тән жүйесiнде еркiн ойлап, онда еркiн сөйлеп кете қою мұмкiн де еместiгiн естен шығармаған да жөн. Үйтiп тiл үйрену үшін бiраз уақыт керек. Жұрттың бәрi қазақтардың арасында туылып, қазақша еркiн сөйлейтiн Т.Бурмистрова немесе Н.Лушникова емес. Бұл ешқандай да дау тудырмайтын нәрсе-ақ. Бiрақ Шаханов шаба жөнелуге құмар. Ол жақында Елбасымыздың жазушылармен болған кездесуiнде де көзге түсіп қалу үшін өлең оқимын деп қиғылық та салды. Iзiнше сол “өлеңмен жазылған мақаласын” “Ана тiлiнде” жариялап (28.10.2004 ж.), Елбасының алдында осы “өлең-мақаланы” оқытқызбаған жазушы Д.Исабековке ренжiп, салақұлаш етiп жазылған түсінiк те бердi. Ол осы жайдақ, жадағай келген “өлең-мақаласын” “Ұлттық нигилизм жемiстерi” деп атап, ол аз болғандай жақшаның iшiне алып, “Елбасыға хат” деген екiншi тақырыпшаны да қойып кеп жiберiптi. Ендi қазақ тiлiнiң мәртебесiн “көтергiш” әдеби белсендiмiздiң осы “өлең-мақаласына” тек қана тiл жағынан үңілiп көрейiк.

Ең алдымен айтарым, “национальный нигилизм” деген орысша тiркес шын қазақшалағанда «ұлттық нигилизм” деп аударылмайды, бұл орысша, калька, баяғы қасқамаңдай ҚазТАГ-тың сiреспе аудармасының бiр көрiнiсi ғана. Ол өз алдына. Әу баста И.Тургенев ойлап тапқан осы “нигилизм” дейтiн термин 19-ыншы ғасырдың 60-ыншы жылдары дворян қауымының ұстындарын, үрдісiн, басыбайлылықты толығымен терiске шығару үшін қолданылған. Кәзiр ол бүткіл жұртшылық қолдап, мойындаған нәрселердi түгелдей терiске шығару, не нәрсенiң бәрiне күдiктене қарау деген мағынада қолданылады. Ал «ұлттық нигилизм” деп қазақша бiлмейтiндердiң маңдайларына таңба басуға тырысқан М.Шахановтың жазуынша (“национальный нигилизм” мен “нигилизм нации” деген екi тiркес қазақ тiлiнде «ұлттың нигилизмi” дейтiн мағына бередi, осы екi тiркес қазақшаға бiр ғана үлгімен аударылады, — Б.А.) бүткіл қазақ ұлты нигилист боп шыға келген. Сонда қазақ халқы өз өткенiнен, тарихынан, ана тiлiнен безiп, олардың бәрiн бекерге шығарып отыр ма? Бұл барып тұрған жала емес пе? Оны айтпағанда, “плоды национального нигилизма” деген тiркестегi “плодыдың” “жемiстерi“ боп аударылғаны қалай? Қазақ тiлiнiң заңына бағынсақ, “жемiс” деген сөздiң көпше түрі болмайды, қазақ оны көпше түрінде “жемiс-жидек” деп, қос сөз етiп, жалпылама түрде қолданады. Мiне, осылайша “қазақ тiлiнiң мәртебесiн көтергiш” “айғайшымыз” “өлең-мақаласының” алғашқы тақырыбындағы жолдардан-ақ оңбай сұрiнiп жатқанына қарамастан, осы ыңғаймен, баяғыша ескi ыңғаймен “алға комсомол” деп Ұран тастап, сұрiнiп-қабынған қалпынан бiр де танбастан, алға қарай тарта-а-а берiптi!

Осы “өлең-мақаланы” оқып отырғанда, Шахановтың қай тiлде ойлап жазғанын бiрден аңғара қою қиын. Оның алғашқы жолдарынан-ақ орысша “ойланып”, “қазақша” жазылған тiркестер, сөйлемдер бiрден көзге тұседi:

Қазiр ғалам тұрады (?) екен екi жарым мың тiлден…

Игерсе (?) жұрт сонша тiлдi, тоқтау салмақ (?) оған кiм?

Даңқы күйсiн (?) оң талапты күшпен бөгер(?) тоғанның (?).

Тек бұл қадам (?) өз тiлiңдi

тұқыртудың (?), менсiнбеудiң есебiнен (?) болмағай.

Мен бұл арада бұл “өлең-мақаланың” әдеби жағына тоқталып жатпаймын, о жағын сөз ету мүлдем мұмкiн де емес те, мен оның стилистикасына ғана маман әдебиетшi, тiлшi ретiнде тоқталамын. Жоғарыда келтiрiлген бiрiншi шумақтың бiрiншi жолындағы “қазiр әлем тұрады екен” деген тiркес қазақша емес, ол “сегодня мир состоит из..” деген орыс сөйлемiнiң тiкелей, сөзбе сөз аударылған калькасы ғана. “Тiлдi игеру” деген де орыстың “освоить язык”, “есебiнен болмағай” деген де орыстың “за счет кого-чего…” деген тiркестерiнiң сөзбе сөз тәржiмасы. Таза қазақша ойлайтын кiсi өмiрi бұлай демейдi. Ол өз алдына. Осы текстегi “тоқтау салмақ оған кiм”, “даңқы күйсiн күшпен… бөгер тоғанның” дегендердi қалай түсінемiз? Таза қазақ “тоқтау салу” демейдi, “тыйым салу” дейдi. Бiздiң тiлiмiзде “даңқы күйсiнң деген тiркес атымен жоқ. Ал тоғанның, тоғандаудың жөнi мүлдем бөлек. Оны “күшпен бөгейдi” дейтiн қолайсыз тiркестiң қолданылуы мүлдем жарасып та, қисын жағынан келiсiп те тұрған жоқ. Сонда басқа тiлдi бiлме, үйренбе деп, сол “оң талаптың” алдына тоған салып жатқан кiм бар? Мұндай келiспес жәйт, қолапайсыз тiркестер осы не бәрi 71 жол келетiн (Шахановша, “тұратын” емес!- Б.А.) “өлең-мақалада”… бы-ы-ы-қып жұр.

Зор сенiммен жетiп едiң (?) кешегiден (?) бүгінге…

Қазiр туған тiлдiң(?) жайын кiм бар ойлаған…

басшылар аз, өз ұлтына тiке(?) тағдыр байлаған(?)

Көз бояуды(?) мақсат тұтқан спектакль ойнаған(?)

Іардан соққан аққалаға(?) сенiм арттық(?) топтана (?)

Билiктiге(?) төсенiш боп, билiктiмен(?) мақтана…

Осы емес пе туған тiлдiң(?) қиюының(?) қашқаны(?)

Рухсыздану(?) науқасына ұшырауда(?) жас қауым…

Билiк неге шаршамайды

көтеруден америкашыл ІҰлекеев (-“тiң” керек,-Б.А.) шашпауын?

Нарық даңқын “асқақ”(?) қорғап…

“Қазақстандық ұлт”(?) деген ұлтсыздық байламға(?),

бұл идея(?) шақырмағай(?) елдi рухсыз майданға(?)…

Бәлкiм шала қазақтардың(?) ыңғайына жығылу…

Мұндай күйге неге келдiк(?)

ана тiлдi егемендiк(?)…

Материалдық байлық(?) қана ең қажеттi табыс па?

Үш тiлдiлiк(?) бағдарлама…

Екi зор тiл иеленбек(?) тағы да даңқ-кiлемдi(?),

“мемлекеттiк тiлдiң”(?) қазiр аяқ-қолы шiдерлi(?)…

Туған жерiн сүймей(?) тұрып, сүймек(?) емес ғаламды(?)…

Өзге ананың мазмұнына(?), мерейiне тор құрар (?)…

Иә, тiл — бiздiң басты(?) анамыз… т.б.

Осы келтiрген ұзiндiде келiспейтiн жәйттер жетерлiк. Ана тiлiмiзге “зор сенiммен жетiп едiң кешегiден бүгінгең дегенiмiз қалай болады? Сонда қазақ тiлi бүгінгi жағдайымызға сенбей отыр ма? Жалпы “зор сенiммен жетiп едiң” деген газеттiң жасанды, қансыз-сөлсiз тiркесiн поэзияда қолданғанымыз жөн бе? Оны айтпағанда “кешегiден бүгінге” деген тiркестiң дұрысы “кешеден бүгінге”, бұдан да дұрысы “кешегi заманнан бүгінгi заманға жетiп едiң” болады. “Туған тiл” деген тiркес те орыстың “родной язык” деген тiркесiнiң тура көшiрме калькасы, оның шын қазақшасы басқаша. Осының соңынан келетiн “басшылар аз өз ұлтына тiке(?) тағдыр байлаған(?)” деген тiркес мүлдем орысқолданып тұр. Мұны еш қазақ түсінбейдi. Мұның орысшасы:“ мало руководителей, которые связали свою судьбу со своей нацией” деген сөйлем. Мұның соңынан келетiн “көз бояуды(?) мақсат тұтқан спектакль ойнаған”(?) деген де орыс сөйлемiнiң тура сөзбе сөз көшiрмесi. Қазақ “очковтирательство” дегендi “көз бояу” демейдi, жалпы көздi қалай бояуға, сырлауға болады? Үйтiп көздi бояуға болса, онда көздi кәдiмгi тамның қабырғасына ұрған лаймен, балшықпен сылауға да, тiпте әктеуге де болатын шығар? Бұл қазақтың ұғымына мүлдем қайшы келмей ме? Одан кейiн келетiн “билiктiге төсенiш боп, билiктiмен мақтана” деген тiркестi қалай түсінемiз? Мұнда қолданылған “билiктi” деген сөз қазақтың лексикасында жоқ, қазақ оны “қолында билiгi бар кiсi” дейдi. Ал “билiктiге төсенiш” болу деген тағы да орыстың “подстилка” деген сөзiнiң тiкелей көшiрмесi. Қазақ мұндай жағымпаздар жөнiнде айтқанда, оларды “қолында билiгi бар кiсiнiң астына көпшiк тастады, оған жайылып төсек болды” т.б. дейдi, “төсенiш” деген сөздi өмiрi қолданбайды. Одан тыс,- “билiктiмен мақтана“ деген де орыс тiлiндегi “гордиться кем-чем..” дегеннiң калькасы. Қазақ бiреудiң атын, қызметiн т.б. айтып мақтанғанда, өмiрi бұлай демейдi. Келесi шумақтардағы “осы емес пе туған тiлдiң қиюының(?) қашқаны”, “рухсыздану(?) науқасына ұшырауда(?) жас қауым”, “билiк неге шаршамайды(?)”, “нарық даңқын “асқақ” қорғап”, “қазақстандық ұлт” деген ұлтсыздық байламға”, “мұндай күйге неге келдiк”, “ұш тiлдiлiк бағдарлама” т.б. дегендер де мүлдем қазақша емес. Мұндағы “туған тiлдiң қиюның қашқаны” деген не сөз? Қазақ бiр iстiң т.б. қиюы қашты дейдi, тiлдiң қиюы қашты демейдi. Осындағы “рухсыздану науқасы” деген тiркестi қалай түсінемiз? Іандай жағдайда да, мейлi кiсi ана тiлiн ұмытып, кiтап оқуды қойсын, т.б., бәрi бiр оның өзiнше рухы, iшкi жан дүниесi болады, ол еш уақта құрып кетпейдi, тек оның басқа бiр қалыпқа көшуi мұмкiн. Жалпы биологияның, психологияның заңы бойынша жан мен тәннiң арасындағы байланыс еш уақытта ұзiлмейдi, ол тiпте мұмкiн де емес. Оны айтпағанда, мұндағы “рухсыздану” деген қолдан жасалған жасанды сөз, оның шын қазақшасы “кiсiнiң рухы өзгердi” т.б. Ал бiзде соңғы жылдары көп қолданылып жүрген “ұшырауда” т.б. деген тұйық етiстiктiң жатыс септiгiнде тұрған түрі қазақ тiлiнiң грамматикасына мүлдем қайшы келедi. Бiздiң тiлiмiздiң заңы бойынша, етiстiк септелмейдi, тек қана жiктеледi. Етiстiктiң септелуi үшін, оның заттануы, есiм сөзге айналуы қажет. Бұл жердегi дұрысы “ұшырап жатыр, тұр” т.б., мұны басқаша айтсақ, бұл арада бiздiң тiлiмiздегi едi, тұр, жатыр, отыр т.б. деген көмекшi етiстiктердiң қолданылуы керек. Өкiнiшке орай, тұйық етiстiктiң осындай жатыс септiгiндегi қолдан жасалған түрін кәзiр бүткіл баспасөз, радио, телеайна жаппай, еш талғамсыз қолданып жұр. Бiздiң “сҰңғыла стилистiмiз” М.Шаханов та сол iзден қияс шыға алмапты. Оның “билiк неге шаршамайдысың да орысшадағы “власть не устаеттың” тiкелей көшiрмесi ғана. Ал “нарық даңқын “асқақ” қорғапты” қалай түсінедi екен деп, көршi қазақтардан сұрап едiм, бәрi де беттерiн шымшып, бастарын шайқады. Шынында да, “нарықтың даңқы” бола ма? Болса, ол қандай “даңқ”? Ендi оны “асқақ” қорғағанды” қалай деп түсінемiз? Егер “нарық даңқын” “асқақ қорғау” мұмкiн болса, онда оны “асқақ” етпей, шымкентшiлеп айтқанда, пәс етiп “қорғауға” да болатын шығар? Мұндағы “қазақстандық ұлт” деген тiркес те “қазахстанская нация” деген орысша эпитет, анықтауыш түрі қолданылған тiркестiң тiкелей көшiрмесi, мұның қазақшасы “қазақстан ұлты”, “қазақстан деген ұлт” болады. Мен осы эпитет қолданылған тiркес пен орыстың родительный падежiнде тұратын изофет тiркестiң қазақшаға бiр ғана iлiк септiгiнiң түрінде аударылатынын жоғарыда айтып өткенмiн. Мұндай кәтелiк бiздiң бүгінгi баспасөзiмiзде өте жиi кездеседi. Ол М.Шахановтың барлық жазғандарына тән нәрсе. Мына “өлең-мақала” да содан арыла алмапты. Мұндағы “материалдық байлық”, “үш тiлдiлiк”, “ана тiлдi егемендiк”, т.б. осы шартпен жасалған жансыз, қансыз тiркестер. Ол өте көп. Мен оларға тоқталып жатпаймын. Осы арада ашық айтарым,- М.Шаханов қазақ тiлiн, оның заңдылықтарын жақсы бiлмейдi, оның жазғандары орысша “ойланып”, “қазақ” тiлiнiң түрінде боп келетiн, бiрақ шынайы қазақша да, шынайы орысша да емес, дұбара күйiнде хатқа тұскен қолапайсыз, қойыртпақ бiрдемелер. Егер бұл стилистикада кетiп жатқан кәтелiктер болса, онда оларды кешiре салуға да болар едi, бiрақ мұндай дұбара, не орысша, не қазақша емес боп келетiн тiркестер, сөйлемдер т.б. М.Шахановтың барлық жазған дүниелерiне тән нәрсе боп отыр. Оны айтпағанда, ол қазақ сөйлемiнiң негiзгi-негiзгi деген заңдарының өзiн шала-шарпы бiледi, тiпте бiлмейдi деуге де болады. М.Шаханов мына алпыстан асып, пайғамбар жасына жақындап қалған кезiнде Н.Ә.Назарбаевтың назарына тұсудi көздеп, ең бiр басты дүнием деп жазып, пәленбай мың тиражбен тарайтын, ана тiлiмiздi бұлдiрiп жүрген “Ана тiлiнде” жариялап отырған мына “өлең-мақаласында” да сол кемшiлiктен мүлдем ат қүйрығын кесiп кете алмапты. Аз ғана мысал. Ол “мемлекеттiк тiлдiң(?) қазiр аяқ-қолы шiдерлi(?)”, “туған жерiн сүймей(?) тұрып”, “өзге ананың мазмұнына(?), мерейiне тор (?) құрар”, “өзiң сейiлт(?) ұлтты мұңлы ойдан (?)” т.б. деп еш қысылмастан, қымсынбастан, көсiлiп жаза бередi. Мұндағы “мемлекеттiк тiл” “государственный языктың” терiс тәржiмәсы, мұның дұрысы “мемлекеттiң тiлi”. Ал “оның “қол-аяғы шiдерлi” деген тiркес қазақ тiлiнiң заңын бұзу ғана, мұның дұрысы “шiдерлi” емес, “шiдерлеулi”. Бұдан кейiнгi “ана”-тiлдiң “мұзмұнына“ “тор құруды” қалай түсінудi қалың оқушы қауымның өз еншiсiне қалдырғым кеп тұр, мұны талдап, жiлiктеп жатуға менiң “әдеби шалағайлардың шакалдарымен” шайқасам деп жүргенде әбден жҰлым-жҰлымы шыққан жүйке тұспегiрiм шыдар емес.

М.Шаханов осы “өлең-мақаласының” бiр жерiнде қазақша бiлмейтiн қазақтарды “шала қазақ” дейдi. Осы сөзiн ол Мәжiлiстiң алғаш рет бас қосқан жиылысында да айтты. Мұнда дәлсiздiк бар. Ертеректе қазақ әкесi — қазақ, шешесi — татар, башқұрт не ноғай кiсiлердi “шала қазақ” деп атаған. Бұған атақты әншi Ғазиздiң атақты әнiнiң бiр жерiнде: “Демесең шала қазақ арғы затым”,- деген сөзi бiрден бiр дәлел. Сондай “шала қазақтардың” бiрi — атақты Майра әншi. Ал бiздiң Мәжiлiсте депутат боп жүрген азаматтарымыздың бәрiнiң әкелерi де, шешелерi де — қазақ. Олар еш уақытта “шала қазаққа” жатпайды. Ондайларды ертеректе бiздiң елде қара сөзге келгенде тайпалған жорғадай жорғалай жететiн қылжақбас, бiр қуақы кiсi “қара орыс” деп әзiлдеп атаушы едi. Ол өз алдына. Бұл арада бiр ескерерi, қалада туылып, қазақ мектебi аз, тiпте жоқ кезде орысша оқып, орысша тәрбие алған олардың шынымен не кiнәлары бар? Оған кiнәлi сол кезгi замана емес пе? Сол үшін оларға “шала қазақ” деп ен-таңба басқанымыз олардың ар-намысына тию, оларды қорлау, мазақтау боп шықпай ма? Мұндай өрескел iс-әрекеттiң Қазақстан Республикасы Іылмысты iстер кодексiнiң 130-ыншы бабына сәйкес айыпталынатынын заң шығарушы органға заң шығаруға ат қосам деп жақында ғана депутат боп сайланған М.Шахановтың бiлмейтiнi несi? Жалпы тiл мәселесiне келгенде науқаншылдықтың не керегi бар? Үйтiп айғай салғанша, қазақ тiлiн үйретудiң, орысша ойлау жүйесiнен қазақша ойлау жүйесiне көшудiң тәсiлiн жетiлдiрiп, оны ойлап тауып, қазақ тiлiнiң синтаксисi мен орыс тiлiнiң синтаксисiнiң өзара айырмашылығын белгiлеп, әлгi қазақша бiлмейтiн қазақтарға ана тiлiмiздi үйрететiн арнаулы курстар ашқан жөн емес пе? Сүйтсек, айналдырған 5-10 жылдың көлемiнде Мәжiлiсiмiздегi депутаттар, қазағы бар, орысы бар, өз өзiнен қазақтанады да шығады. Бұл жерде тiлдi үйренуге ынта, ықылас қана керек. Мен жақында соның куәсi де болдым. Бiрде телеайнаның тұймесiн басып қап едiм, экранда кәдiмгi өзiмiз күнде көрiп жүрген, тек қана орысша сайрай жөнелетiн уәзiр-мiнiстр… Гүлжан Іарақұсова қазақша сайрап тұр! Егер ол осы бағытынан таймаса, шамалыдан соң-ақ оның қазақша бiлетiн бар сөзi 2000-нан аспайтын (мен Шахановтың “шығармаларында” қолданылған сөзддердiң санын‚ жалпы сөзiнiң қорын компьютерге салып‚ есептеп жүрмiн‚ оның жалпы қорытындысы жайлы кейiн жеке мақала етiп жазбақпын‚—Б.А.) Шахановтың өзiн шаң қаптырып кететiнiне менiң иманым кәмiл. Бұдан бiз құр айғай, Ұран салудан нақтылы iске көшудiң керектiгiн анық көремiз.

Өкiнiшке орай, осылайша құр айғай салу көп заманнан бермен қарай М.Шахановтың тынбай iстеп келе жатқан ең бiр Ұтырлы айла-тәсiлi боп алды. Ол жақында Мәжiлiске депутат боп сайланар-сайланбастан, тағы да бiрден көзге тұскiсi кеп, Парламенттiң Мәжiлiсiнде қазақ тiлi жөнiнде “Рухсыз(?) шабуылдар(?) қақында(?)” деген “мәлiмдеменi” жариялап та тастады. Оны М.Шахановтың жеке меншiгiндегi газет iспеттi баяғы “Ана тiлi” бiр бетiн берiп, бiр әрпiн, кәте жолдарды өзгертпестен, бадырайтып тұрып басты. Мұнда бiрден көзге тұсетiнi, — тағы да Шахановтың қазақ тiлiн шала бiлетiндiгi. Бiрiншiден, мұндағы “рухсыз шабуылдар” деген тiркес қандай тiркес? Оның жазуынша, “рухсыз шабуылдар” болатын болса, онда “рухты шабуылдардың” да болатын болғаны ғой? Ол өз алдына, “шабуыл” сөзiнiң қазақшада көпше түрі жоқ. Сосын “қақында” деген сөз араб-фарсы тiлiнен бiзге енген, ол “хақында” боп жазылуға тиiс. Жарайды, оған да көздi жұма қарайық. Ендi осы “мәлiмдеменi” оқып отырып, не бiр “таңғажайып” жәйттерге тап боламыз. Ол осынысын “депутаттық(?) мәлiмдеме” деп атапты. Бұл орысшаның көшiрме калькасы, мұның нағыз қазақшасы — “депутататтың (жасаған) мәлiмдемесi”. Оның алғашқы сөйлемiнiң түрі мынадай боп келедi:

“ Сiздердiң назарларыңызды(?) бәрiмiзге тiкелей қатысы бар, бiрақ күнделiктi тiршiлiк ағымының(?) аясында(?) және де “бүкіл әлемде осылай”(?) деген көнбiс (?) сенiм жетегiнде(?) (бiр сөз жетiспей тұр,-Б.А.) аңғарылмай(?), еленбей(?) келе жатқан, өткен сайлау(?) депутаттары көтергенiмен(?) (оның деген сөз керек,-Б.А.) қорытындысы жұрт көңiлiнен айшықты(?) шешiм(?) таба алмаған бiр маңызды мәселеге бұрсам(?) деймiн”. (“Ана тiлi”, 02.12.2004 жыл.).

Осы алғашқы бiр сөйлемнiң өзiнде қазақ тiлiнiң заңы қатты бұзылған тұстар жетерлiк. Бiрiншiден, қазақ тiлiнде “назар” деген сөз көпше түрде қолданылмайды, бұл орысшадан тiкелей аударылған бiрдеме ғана. Содан кейiн автор депутаттардың “назарларын(?)…бiр маңызды мәселеге(?) бұрсам(?)”,- деймiн деп жазады. Бұл жерде “назарларды бұратын” болса, онда “мәселеге” деген сөзден кейiн “қарай” дейтiн сөз керек, бiрақ ол тексте жоқ. Сосын бiр баса айтары, нағыз таза қазақ жұрттың “назарын бұрам” демейдi, назарды бiр нәрсеге қарай аударам дейдi. Бұл екеуiнiң айырмасы жер мен көктей! Екiншiден, “тiршiлiк ағымының(?) аясында(?), “көнбiс сенiм жетегiнде” “өткен сайлау депутаттары көтергенiмен(?)” деген тiркестер, олардағы қолапайсыз қолданылған метафораны айтпағанның өзiнде, мүлдем қазақша емес, олардың бәрi де орысшадан жолма жол етiп көшiрiлiп алына салынған. Қазақ ешуақыт “тiршiлiк ағымы” деп айтпайды және ол “ағымның аясы” болмайды. “Өткен сайлау депутаттары” деген тiркес те орысша, ол “депутаты прежнеге созыва” деген орысша тiркестiң калькасы. Ал “көтерген“ деген сөз де орысшадағы “поднять проблему” дегеннен жолма жол көшiрiлiп алына салынған, Бұның қазақшасы мүлдем басқаша. Сосын “көнбiс сенiм”, “айшықты шешiм” дегендi қалай түсінемiз? Сонда “көнбiс емес сенiм” мен “айшықсыз шешiмнiң” де болатын болғаны ғой? Ол өз алдына. Бұл жердегi “шешiм” деген сөз де орысшадағы “решение” дегеннен алына салынған, жалпы ол “решениенiң” мағынасын толық түрде бере алмайды, ол қазақшаға мүлдем басқаша аударылады.

Алғашқы бiр сөйлемiнен-ақ осылайша оңбай сұрiнiп жатқан М.Шахановтың осы “мәлiмдемесiнде” әлгiлерден де өткен сорақы тiркестер, дұрыс құрылмаған сөйлемдер, орнымен қолданылмаған сөздер жыртылып айрылады. Онда “адам табиғатын(?) қиратудың(?), оның “Ұятын өшiрiп(?), “оны саналы(?) тiршiлiк иесi(?) ретiнде iстен шығарудың(?)”, “рухани құндылықтарды”(?)”, “ортақ(?) қасiретiмiздi құрайды(?)”, “демократияға(?) талпынған(?) талай елдер(?)”, “кiтап тарату жүйесi қиратылды(?)”, “адамның табиғи әлсiздiгiне(?) шабуылдайтын(?)”, “дiни уағыздық(?) кiтаптардың, “еркiн(?) қимылдардың(?) болашақта дiндер(?) қақтығысына(?) алып(?) бармасына кiм кепiлдiк ете(?) алады”, “iшiмдiк және темекi өнiмдерiн(?)”, “тұпкi мақсатына(?) жасырын(?) өзгерiс енгiзiп(?), “тұнгi көбелектер” “өнерiне” кең жол ашқан(?)”, “iске сұраныс көбейсе(?)”, “тiптi адамның садизмiн(?) сатуға(?) бағытталған(?)”, қанқұмарлыққа(?) құрылған(?) фильмдер”,“сансыз телесериалдар(?)”, “мұндай жөнсiздiктермен(?) күресетiн(?)…ар-ұждан(?) полициясы (полиция нравов)”, “бұл рухсыздыққа(?) гуманистiк(?) және ғылыми(?), адами(?) тұрғыдан баға беру(?)”, ( дать оценку) “депутаттық(?) әдеп ережесi(?) қақында(?)”, “Тшан мырзаның былай(?)(бұлайша ғой) еркiнсуiне(?) құқы(?) жоқ”, “осындай қателiкке бiрнеше депутат әрiптестерiмiз(?) де Ұрынды”, “мұндай заңға қайшы(?) (келетiн ?) әдепсiздiктер(?) қайталанбауы(?) тиiс”, т.б.деген сынды орысшадан калька ретiнде аударыла салынған, қазақтың құлағына тұрпiдей тиетiн, қазақша ойлау жүйесiнiң заңдылықтарын барынша бұзған, шын мәнiнде қазақша емес, баяғы қасқамаңдай ҚазТАГ-тың сiреспе аудармасының шарттарының негiзiнде жасалған қолапайсыз тiркестер, сөйлемдер жетерлiк. Бұл тiркестердi дұрыстап түсіну үшін оларды iшiңнен орысшаға аударып отыру қажет. Ендi бұған оқушы жұртшылықтың көзiн анық жеткiзу үшін мен олардың бәрiн емес (оның керегi де жоқ!- Б.А.), тек кейбiреуiн ғана орысшаға аударып көрейiн. Сонда олар мынадай боп шығады: “разрушение человеческой природы”, “потушить совесть”(?), “духовные ценности”, “составляет общую озабоченность”, “свободные действия”, “атака на природную (прирожденную?) слабость человека”, “религиозные проповедческие (проповедующие религию) книги”, “религиозные столкновения”, “спиртные и табачные продукты”, “ночные бабочки”, “увеличение заказа на-что-н…”, “фильмы, основанные на кровопролитие”, “множество телесериалов”, “борьба с такими несуразнастями(?)”,(жөнсiздiктер?”) “дать научную оценку на такую бездуховность с позиции гуманизма и человечности”, “о депутатской этике”, “допустили такие ошибки и мои коллеги-депутаты”, “в будущем не должны повториться такие противозаконные безнравственные действия” т.б. Осы мысалдардан-ақ М.Шахановтың қазақшасының қандай екендiгiн айқын көруге болады. Бiр қызығы, “Ана тiлiнде” жарияланған осы “Мәлiмдеменiң” газет бетiнде орналасқан бiр колонкасындағы жолының жалпы саны — 96, ал кәтесi бар (емле кәтесi емес, — Б.А.), орысша ойланып, қазақша калька жасалған жолдардың саны — 76! Бұл жалпы текстiң, шамамен, 72 файыз-процентi деген сөз! Демек, “қазақшасының” 72 процент-файызға жуығы орысша М.Шахановтың мына “Мәлiмдемесi” шала-шарпы, дұмбiлездеу келетiн орысшасымен “ойланып”, лингвистикадағы калька тәсiлiн қолданғандықтан, дұбара, қойыртпақ “қазақша” боп шыққан бiрдеме! Оны айтпағанның өзiнде, М.Шаханов қазақ сөзiнiң шын мағынасын, оның iшкi нервiсiн толық түсінiп, айқын сезе де бермейдi. Мәселен, осы мәлiмдемесiнде депутат Амалбек Тшановтың оның iстеп жүрген iс-әрекетiн “популизмнiң әр жақ-бер жағы” деп бағалағанын М.Шаханов оны жеке-басқа тiл тигiзу, “депутаттың этикасын бұзу” т.б. деп түсінедi. Сүйте келе ол “күнәһар” А.Тшановты “бiр жолға кешiргенiн” ( егер ол М.Шахановты тағы да сынаса, онда оны Сiбiрге каторгаға айдата ма? -Б.А.), “ендi ол қайталанбауға тиiс” деп (бұл да орысша, ол “қайталанса”, бұл көкеңдi көзiңе көрсетем деген сөз!- Б.А.), оған Шаханов “шахиншахтарша” кәрiн төгiп, қоқан-лоққы жасайды. Бұл жердегi бiр түсінбейтiн жағдай, — А.Тшанов, Шахановтың өзi сықылды, онымен хақысы тең, кiмдi, ненi т.б. сынаймын десе де толық хақысы бар (Шаханов мұны “құқы” дейдi, араб тiлiнде ондай сөз жоқ!-Б.А.), Мәжiлiске халық сайлаған депутат емес пе? Шахановтың оның аузына қақпақ қоюға тырысуы қалай? Жалпы Мәжiлiстiң негiзгi шарты ой-пiкiр таластыру, сүйтiп бiр нәрсенiң анық-қанығына көз жеткiзу емес пе? Шаханов соған неге қарсы? Сосын бiр айтары, Тшанов айтқан “популизмнiң ар жақ-бер жағы” дегенде тұрған қандай жеке басқа тиетiн сөз, мағына бар? Ау, бұл деген күнде баспасөзде, телеайнада айтылып жүрген сөз емес пе? Бұған Шахановтың өкпесiнiң қара қазандай болатыны несi? Бұл арада, ойлана қарағанда, Шахановтың тiл жайлы (бұл турасында оған дейiн ешкiм айтпағандай-ақ!?-Б.А.) құр даңғаза айғай салып жүргенiнiң тұпкi астарында даңқ-дақпырт, құр атақ шығарып қалу т.б. деген ерсi бiр талаптың жатқандығын қалың ел көрiп-бiлiп отырған да жоқ па? Оны жасырғанымен, оны жетi қат көктегi Алла тағала анық көрiп тұр емес пе? Әлде оны да алдап кетуге бола ма? Бұл өз алдына. А.Тшановтың “популизм” дегенiн соншама айып көрген М.Шаханов кезiнде оның көкжасық “өлең-мақалаларын” сынап мақала жазғаным үшін, араға көп уақыт та салмай, менен өш алып, қарымта қайыру мақсатымен, “Жалын” жорналының бас редакторы болып тұрған кезiнде қызмет бабын жеке басының мүддесiне пайдаланып, лас, iшi балағатқа, боқтыққа толы, әдеби жағынан алғанда мүлдем сауатсыз екi мақаласымақты өзi жазып, оларға “Жалында” iстейтiн, өзiне бағынышты өз қызметкерi І.ІҰныпияҰлы мен кемтар, жарымжан, дiмкәс Ж.ІҰлиевқа зорлап, қорқытып қол қойдырып (оны жалған “автор” І.ІҰныпияҰлы растап, маған тiлхат берген болатын, соны бiлiп қалған Шаханов оны тез арада, еш себепсiз, қызметтен қуып жiбердi, — Б.А.), солардың аттарынан жариялаған екi мақаласында ( оларды Шахановтың өзiнiң жазғандығын мен “Алтын Орда” газетiнде дәлелдегенмiн, 10-16. 09. 2004 ж.-Б.А.) менi “әумесер”, “қанiшер, кiсi өлтiргiш-киллер”, “көргенсiз“, “ақыл-есi кем”, “диуана”, “бетсiз”, “арсыз”, “белгiлi халтура шеберi”, “бәтшағар-гомосексуалист, пидараз”, “басбұзар-хулиган”, т.б. (олар 30-дан асады!- Б.А.) деп барынша боқтап, балағаттап, тiлдегенiн, сүйтiп менiң жеке басыма тiл тиiгiзiп, ар-намысымды қорлағанын… қалай көредi екен? Әлде мұны ол “депутаттың этикасына” жата беретiн бiрдеме деп бiле ме? Жалпы Бұндай терiс iс-әрекет, басқаны айтпағанда, қарапайым ғана адамгершiлiк дейтiн түсінiгiмiзге сыя қоя ма? Әлде Шаханов ешкiм сынауға болмайтын, екi аяғы көктен салбырап тұсе қалған құдай ма әлде тастан соғылған балбал ма? Ондай болып жатса, айтып қойсын, “пәледен машайық қашыптының” жолын ұстанайық. Жалпы Шахановқа осыншама еркiнсiп, тайтақтауға, ұнатпаған, өзiн сынған кiсiлердi боқтап, балағаттап мақала жаза беруге кiм хақ берiп қойған? Бұл өзi адам таңғаларлық нәрсе. Ендi менiң кебiмдi кешелерi Елбасының жазушыларымен болған кездесуiнде Шахановтың өлең оқуына қарсы шыққан, Мемлекетiмiздiң сыйлығын алған, танымал жазушы Д.Исабеков те киiп отыр. Кекшiл, ызақор Шаханов кәзiрдiң өзiнде Дулаттың дал-далын шығарып та тастады! Ол кезiнде өзi туралы ұнамайтын бiр пiкiр айтқаны үшін… МҰрат Әуезовтiң де “көкесiн” көзiне көрсеткен болатын! Ендi оның депутат боп алғаннан кейiн өзi ұнатпайтын жазушылардың, сыншылардың т.б. бастарына, жалпы қазақ әдебиетiнiң басына қара тұндi орнатары айдан анық. Оны ол жақында Мәжiлiстiң 26 депутатына алдап қол қойдырып‚ Елбасының атына арнап мәлiмдеме жасап‚ тағы да көрсетiп тастады. Содан көп өтпей‚ өздерiнiң алданғандықтарын бiлген С.Әбдiрахманов‚ А.Айталы‚ Б.Тiлеухан және де басқа депутаттар өздерiнiң қойған қолдарынан бас тартты. М.Шаханов бұған да қарамай‚ екiншi бiр Мәлiмдеменi тағы да жариялап ұлгердi. Бүгіндерi олардың iштерiнен де шикiлiк шығып жатыр.

М.Шаханов осы Елбасының атына арнап, хат ретiнде жазған әлгi “өлең-мақаласының” соңында:

Иә, тiл — бiздiң басты (?) анамыз,-

дейдi. Сонда бiздiң “басты емес анамыздың” да болғаны ғой? Әлде тiлде де бәйбiше, тоқал деген бар ма? Мен ояғын М.Шахановтың өзiне қалдырдым. Тек осы арада ашық айтарым,- қазақ тiлiн анамыз, оны ана тiлiмiз деп бiлсек, оны бұлайша бұлдiруге, қорлауға, оның заңдылықтарын бұзуға, оның синтаксисiн қолдан “орыстандыруға” еш те болмайды! Мен бұл жерде Мәжiлiсте “қазақ тiлi” деп айғай сап, жұрттың бәрiне “шала қазақ” деп ен салып, таңба басып жүрген М.Шахановқа “алдымен өзiң қазақ тiлiн дұрыстап бiлiп ал, сол тiлде дұрыстап сөйлеп, дұрыстап жазып ал” дер едiм. Бұл жерде ана тiлiмiздiң заңдылықтарын бұлдiрiп, тiпте оны бекерге шығарып жүрген нағыз нигилист, басқа ешкiм де емес, М.Шахановтың нақ өзi! Сонысына қарамастан ол ендi ана тiлiмiздiң мәртебесiн көтеретiн көсем болмақшы! Осы арада кекшiл, ызақор М.Шахановтың өзi жазып, Ж.ІҰлиев пен І.ІҰныпияҰлдарының атынан жариялаған, боқтауға, балағаттауға толы мақалаларында менi “Өзiң — диуанасың, кiмге пiр боласың”, — деп мазақтағаны есiме түсіп отыр. Шындығына келгенде, менiң ешкiмге пiр болғым келiп жүрген жоқ, ондай ойым да жоқ, мен ешқандай да көсем емеспiн, бар болғаны қатардағы әдебиетшiмiн. Ал шынында бұл сөз қазақ тiлiн жарытып бiлмей жатқанына қарамастан, аяқ астында ана тiлiмiзге қамқор бола қап, елдi алға бастап, көсем болуға тырысып жүрген М.Шахановтың дәл өзiне арнап айтылған сықылды! Өкiнiшке орай, бүгіндерi ұлтымыздың негiзгi нышанының бiрi — ана тiлiмiздiң кәдiр-қасиетiн кетiрiп жүргенi аздай, көкжасық, шалағай, тайыз, тек қана айғай-ұранды өзек еткен “мақала тәрiздi шығармалардың тоғытып, оларын қалыңдығы төрт елi келерлiк жуан-жуан кiтап қып бастырып жүрген, қазақ әдебиетiне ешқандай да қатысы жоқ, аты-жөнi ертең-ақ ұмытылып қалар әлдекiмдердi әдiл түрде сынаған сыншы байғұсқа жалақор, пәлеқор, iшi тар, қызғаншақ, жынды, ақыл-есi кем ауру бiреу, кiсi өлтiретiн қанiшер-киллер т.б. дейтiндерге иланатын жеңiлтек жұртшылық та жетерлiк. Бұған ештеме дей алмайсың, тек қана екi иығыңды қиқайтасың да қоясың.

Бүгінгi таңда Кеңес заманында жасалған қазақ әдебиетiн ешкiмге бұра да тартпай, бiреудiң кеулiне қарап қияс та тартпай, нақты турасын айтып, қайтадан қарап, тексерiп, зерттеп шығатын уақыт жеттi. Соны басты Ұран етiп ұстап, сол кезде дүнияға келген шығармаларды қайтадан оқып қарағанда, олардың көбiнде орыс тiлi мен орыс әдебиетiнiң әсерiнiң басым болғандығын анық көруге болады. Әрине, бұл арада сонау Бейiмбет пен Iлияс заманында жаратылған қарасөз, өлеңсөзбен кейiнгi ұрпақтың арасында байланыстың ұзiлiп қалғандығын, ол кездерi тек қана орыс әдебиетiн бiрден бiр үлгі етiп ұстанғанымызды, оған сол кезгi әдеби идеологияның да қатты ықпал еткендiгiн ескермеуге де болмайды. Дегенмен де бұл арада “қашқалы тұрған қоянға таяқ тигесiн не оңсынның” басымырақ болғанына көз жұмып қараған да жөн емес. Соның салдарынан бiзде орысқол жазушылар мен шайырлар пайда болды. Мәселен, Ә.НҰрпейiсов пен Т.Ахтановтың шығармаларынан мен орыс әдебиетiнiң әсерiн көп жерде көрiп жүрмiн. Олардың әдеби кейiпкерлерi сырттай қазақша сөйлегенiмен, iшi орыс сықылды, тiпте олардың жұрiс-тұрыстары да, етер iс-әрекеттерi де, ойланыс-толғаныстары “орысша”. Кейде оларды мұсылман, белгiлi бiр руға жататын, сол тайпаның ауқымында ойлап, iс-әрекет ететiн кiсiлер деп те ойламайсың. Тiпте олардың қай үрдістi ұстанып жүргендiгi де белгiсiз. Мәселен, мен Сыр бойы қазақтарының тамақ iшiп болғасын, ас қайырып, қол жайып, бата дәмететiнiн, үлкен кiсiнiң қолынан жас келiннiң табақты алып, сәлем ететiн бiр үрдісiн “Іан мен тердiң” бiр жерiнен кездестiрмедiм. Т.Ахтановтың, соған қатарлас басқа да жазушылардың шығармалары да осы құралыптас. 60-ыншы жылдары әдебиетке келген жазушылардың iшiнде де сондайлар баршылық. Бұл өз алдына. Осы 60-ыншы жылдары бой көрсеткен шайырларымыз орыс поэзиясына елiктеп, орыс тiлiнiң заңдылықтарын жақсы бiлмегендiктен, бiздiң ана тiлiмiздi әбден бұлдiрiп бiттi. Ол жөнiнде өз алдына бөлек әңгiме ету керек. Мен бұл арада бiр нәрсенi ғана айта кетейiн. Қазақ тiлiнде сан есiм, жалпылама мағына беретiн сөзден т.б. кейiн келген есiм сөздер көпше түрде тұрмайды. Сосын, мәселен, малға, аң-құсқа, адам ағзаларына, қос-қос боп келетiн мұшелерге т.б. байланысты айтылатын, жалпылама т.б.мағына беретiн сөздердiң бiзде көпше түрі болмайды. Ал олар орыс тiлiнде көпше түрінде қолданыла бередi. Мiне, екi тiлдiң арасындағы осындай айырмашылықты ескермей, орыс поэзиясында көпше түрде қолданылып жүрген сөздердi, сөз тiркестерiн қалай болса солаай ала сап қолдану бiздiң өлеңсөзiмiзде кәзiр асқынған iндетке айналып кеттi. Бүгіндерi бiздiң шайырларымыз ойлар, сезiмдер, көңiлдер, көздер, құлақтар, мұрындар, қолдар, құстар, аңдар, малдар, жапырақтар, күндер, айлар, жылдар, махаббаттар, жылқылар, т.б. деп ( ондай сөздер өте көп!-Б.А.) қазақ тiлiнде көпше түрі жоқ сөздердi көпше түрінде еш қысылмастан қолдана бередi. Оған тағы да бiздiң орысша оқыған, орыс мәдениетiнiң ықпалында тәрбие алған, көбiне өз шығармасын орыс тiлiне аударғанда қалай болып шығады деп, орыс тiлiне алаңдап отырып, орысша ойлап, өзiнше “қазақша” жазатын аға жазушыларымыз кiнәлi. Мәселен, Ә.НҰрпейiсов орыстың “смотреть исподлобья” деген тiркесiн “ол салқын қабақ астынан қарады” деп калька ғып ала бередi. Мұндай нәрсе басқа жазушыларымызда да жетерлiк. Кезiнде Х.Есенжанов бiр романын “Көп жылдар (?) өткен соң” деп шығарды. Мұндағы жалпылама мағына беретiн “көп” сөзiнен кейiнен келетiн есiм сөздер көпше түрде тұрмайды. Оны айтпағанда, қазақ тiлiнде “жыл” сөзi көпше түрінде қолданылмайды. Т.Ахтановтың жазғандарында да мұндай ақау кездеседi. Мәселен, ол бiр хикаясын “Үндiстан қиссасы” деп атады. Мұның орысшасы — “Индийская повесть”. Тахаң осыны сол күйiнде аударма ретiнде алып отыр. Бұл жерде осы шығарманың атына қарағанада, бұл хикая Тахаңның Үндiстан туралы жазған хикаясы емес, керiсiнше, Үндiстанның өз хикаясы деген терiс мағына туады. Бұл арада “туралы”, “жайлы”, “жөнiнде” т.б. деген бiр сөз керек, мұны басқаша айтсақ, осы арадағы дұрысы — “Үндiстан туралы қисса”. Сосын бiр айтары, қазақ прозасына психологизм шартын алғаш кiргiзгендердiң бiрi боп есептелетiн оның өзiнiң романдары мен хикаяларында орыс прозасындағы мен жоғарыда айтып өткен озық үлгінi қолдануға, оны iске жаратуға талап қылғаны, көбiне орысшадағы үлгінi қазақ тiлiне аударып алуға тырысқаны байқалады. Сол себептi оның шығармаларындағы осындай тұстар оның дүнияларын бiр түрлі орысқол етiп көрсетедi де тұрады. Бұл арада оның орысша жақсы бiлгендiгiнiң таза қазақшалап жазуға келгенде кедергi жасағандығын да айта кеткен жөн. Мiне, осындай нәрселер бүгіндерi әр нәрсенiң байыбына бара бермейтiн бiздiң кейбiр желбуаздарымыз “классик”, “Ұлы”, “алып” т.б. деп екi аяғын жерге тигiзбей тасырта мадақтап жүрген басқа да аға жазушыларымыздың шығармаларында бықып жұр. Бұған тағы да олардың орысша ойлап, “қазақша” жазғандықтары бiрден бiр кiнәлi. Мiне, осындай дұбара жазушыларымыздан үлгі алған бүгінгi баспасөзiмiз бен радио, телеайналарымызда қызмет ететiн жас жорналшыларды айыптаудың өзi бiр түрлі қиын. Олар интернеттен хабар-ошарды тура, тiкелей, калька ретiнде аудара сап, сайрай бередi. Ондайлар бүгіндерi “хабарымызды спорт жаңалықтарымен жалғастырамыз”, “спорттың жанкүйерлерi(?)”, “Алматыда 12 градус нөлден жоғары”, “архитектуралық кешендер” т.б. (ондай орысша тiркестер өте көп! — Б.А.) деп iркiлместен, қысылмастан айта бередi. Олар қазақ тiлiнiң орфоэпиясын да шала бiледi. Мәселен, бiр жорналшы “Жезқазған” деген сөздегi “қ” дыбысын барынша күшін салып айтады. Бұл құлақты қатты қырнайды. Ал қазақ тiлiнiң заңы бойынша, Ұяң дыбыстан кейiн келген қатаң дыбыстар ерiксiз Ұяңданады. Бұл арада “Жезқазған” — “Жазғазған”, “Талдықорған” — “Талдығорған” т.б. боп айтылады. Мұндай ақауды қай телеканалды қарасаң да, жиi кездестiресiң. Осы арада баса айта кететiн тағы бiр жәйт, бiздiң тiлшi ғалымдарымыз жалпы әдеби тiл жөнiнде ештеңе де iстемей, қолдарын қусырып қарап отыр. Олар ең болмағанда баспасөз бен телеайналар берiп жатқан хабар-ошардың тiлi жөнiнде де еш толғанбайды. Оның есесiне бiзде қазақ тiлi туралы ойына не келсе соны жаза беретiн жазғыштар көбейiп кеттi. Мен бұл арада олардың бәрiн көздерiнен жiпке тiзiп келтiрiп жатпаймын, тек қана бiр кiтаптың бiр жерiне ғана тоқталамын. БҰрындары өлең жазып жүрген Қошым Ноғай Байбота “Тiл Ұшындағы тарих” дейтiн қалыңдығы екi елi келетiн “зерттеу” кiтабын шығарды ( Алматы, “Жазушы” баспасы, 2003 жыл). Әрине, мұнда тұрған сөкеттiк жоқ. Мәселе бұл арада оның қаншалықты тiлшi ретiнде өз қабiлетiн көрсете алған, алмағанында жатыр. Ол осы кiтабының бiр жерiнде Адам Ата мен ·ауа ана қуанғанынан а-а-а-а деп айқайлады дейдi. Жарайды, олар айқайлай-ақ қойсын. Бiрақ, Байботаның жазуынша, осы айқайдың, яғни ауыздың осылайша ашылып жабылуының мәнi бар екен. Оны Байбота: “Адам ата мен ·ауа ана үшін “а” дыбысы алғашқы кезде “ауыз” Ұғымын (?) аңғартса да, ол толық мәнiнде дененiң бұл мұшесiн өзiнiң бар қасиетiмен сипаттай (?) алмаған тәрiздi. Ауыз — әрi ашылып, әрi жабылатын (?) дене мұшесi: А — М. (13 б.). Бұл жердегi келеңсiздiк, “Тауратқа” сүйенсек, Адам Ата мен ·ауа Ананың қай тiлде сөйлегенi белгiсiз. Сосын ескi семит тiлiнде жазылған кiтаптарда әйелдiң жыныс мұшесi қазақшадағыдай екi әрiппен айтылмайды. Ол нәрсе славян, герман, роман, қытай, бенгал, фарсы, араб т.б. тiлдерiнде де неше түрлі боп айтылады. Оның үстіне Адам Ата, ·ауа Ана заманында түркi тiлi ( сөз жоқ, о кезде бүгінгi қазақ тiлi болған жоқ, — Б.А.) болды ма, болмады ма, — оны бiр құдайдың өзi бiледi. Бұл жердегi тағы бiр келiссiздiк,- әйелдiң жыныс мұшесi ауыз сықылды, Байбота айтқандай, “ашылып жабылмайды”, керiсiнше, “ырбияды”, оның адам ағзасы ретiнде атқаратын қызыметi, ас iшiп, сөйлеу үшін жаратылған ауызға қарағанда, мүлдем басқа. Оның “ашылып жабылуы” үшін ауызды ашып жабатын екi жақ керек. Бұдан тыс, ауыз адам денесiнде — көлденең, ал әйелдiң жыныс мұшесi тiкесiнен тiк орналасқан. Оның “ашылып жабылуы” үшін жамбастың екi жағына барып орналасқан екi сан ауызды қозғайтын екi жақ сықылды қызымет атқаруға тиiстi. Бiрақ олар оны атқара алмайды, ұйтем десе, әйелдiң шатқаяғы айрылып қалады. Сонда Қошым Ноғай Байбота әйелдiң ауыз сықылды “ашылып жабылатын” жыныс мұшесiн кiмнен көрiп жұр? Ондай нәрсе бар болса, айтсын,- сонда бұл биология мен анатомиядағы керемет бiр жаңалық болар едi! Өкiнiшке орай, қазақ сөзiнiң шығу төркiнiн, этимологиясын осылайша қисындап, “батыл пiкiр” айтқан кiтапқа бiздiң тiлшiлерiмiздiң бiреуi жұмған аузын ашқан жоқ. Олар ең болмаса телеайнада сөйлеп жүрген жорналшыларымыздың қазақ тiлiнiң орфоэпиясын қалай меңгердi, соның заңдарын дұрыс сақтап жұр ме, жоқ па, — мiне осындай маңызды деген мәселенiң төңiрегiнде де ләм-мим демей отыр. Ал бұл салада, әсiресе, радио мен телеайнада кетiп жатқан олқылық деген жетерлiк.

Мұндай кемiшiлiк бiздiң атақты деген театрларымызда қызмет iстейтiн, атақ-даңқы жер жаратын актерларымыздың бастарында да баршылық. Олар қит етсе болды, сахнада даусын бiр түрлі етiп қирағаттап, айғайлап сөйлеп шыға келедi, соның салдарынан, қазақ сөзiнiң айтылу жүйесiне нұқсан келгендiктен, бәрi де бiр түрлі жасанды боп естiледi. Бұдан киномыз да арылып болған жоқ. Орысқолдылық бiздiң киномызда өте-мөте басым. Мәселен, емге iздесең бiр орысты таба алмайтын сона-а-ау Созақта туылып-өскен С.Нарымбетов Мәскеуде оқыған бес-алты жылының iшiнде кiсi танымастай боп, мүлдем өзгерiп шыға келдi. Оның түсірген фильмдерiндегi кейiпкерлерiн таза, нағыз қазақ деп айтуға болмайды, сол себептi, олардың ұлт ретiндегi нышандары жойылғандықтан, оның фильмдерi Европада неше түрлі сыйлық пен шен-шекпендi еркiн алып жатады. Ал бiз оған мәз боламыз.

Тiл деген мәселе бүгіндерi бiздiң музыкамызда, әсiресе, ән жанрында масқара күйге түсті. Мен бұл арада әннiң мәтiнi-текстi туралы емес, әр халықтың өз музыкасында ғасырлар бойы қалыптастырған өз сазының өзiнше “тiлi” болатындығы жайлы айтып отырмын. Сөз жоқ, қазақ музыкасының “тiлi” халқымыздың күйлерi мен әндерiнде жатыр, оларды басқа елдiң ән-күйiмен еш те шатастыра алмайсың. Бiздiң аға композиторлармыз кешегi Кеңес заманында да сол музыка тiлiн бұзған жоқ, қайта соны жалғастырып дамытты. Мәселен, А.ЖҰбанов, С.Кәрiмбаев, М.Төлебаев, Б.Байқадамов, Ә.Еспаев, С.Мұхамеджанов, Б.Жамақаев, К.Күмiсбеков, Н.Тiлендиев, Ш.Іалдаяқов, Ә.Бейсеуов, I.Жақанов, кейiнiректе бой көрсеткен А.Қоразбаевтардың ән-күйлерiн тыңдап отырып, олардың нағыз қазақ композиторлары екендiктерiн бiрден сезесiң. Дегенмен де осы арада мынадай бiр қызық жәйттi айта кеткен жөн. Бiз бала кезiмiзде Е.Брусиловскийдiң қазақша текстке жазған “Шолпан” деген т.б. әнiн айтатынбыз, сонда аты-жөнi басқа бiреу қалайша ән шығарған деп iштей таңғалатынбыз. Латиф Хамидидiң атақты “Қазақ вальсi” туралы да солай ойлайтынбыз. Бертiн келе бұл мелодиялардың қаншама қазақиландырылғанымен қазақтың құлағына жат екенiн аңғара бастадық. Шындығына келгенде, Л.Хамидидың “Қазақ вальсы”, шынымен, қазақ вальсi емес, ол бар-жоғы мелодиясы аздап қазақиландырылған татардың әнi ғана! Осы ән мен кезiнде Хамидидың класында оқыған Шәмшiнiң “Ақмаңдайлысының” арасында тығыз байланыс бар, тексере келгенде осы екi әннiң фактурасында өзара ұқсас жәйттер баршылық, мiне, осыған қарамастан Шәмшiнiң әнi нағыз қазақы ән боп шыққан! Мұның iшкi себебi өте тереңде жатыр. Мiне, осы қазақилық, халық әнiнiң фактурасына негiзделген желi, осы үрдіс, қазақы музыка тiлiмен ән-күй шығару кейде маған соңғы 20-30 жылдың көлемiнде мүлдем ұзiлiп қалғандай боп сезiледi. Соның салдарынан бiзде не орыс, не қазақ екендiктерi белгiсiз, әндерiнен қазақ сазының бояуы, нақышы, әр түрлі фразалары т.б. мүлдем сезiлмейтiн, олары мүлдем солғын, ажарсыз, сөйлемiнiң интонациясы қазақтың құлағына жат боп естiлетiн, тiпте тұрпiдей боп тиетiн, көбiне ән шығарарда өте-мөте қажет нәрсе — қазақ өлеңiнiң әр түрлі ырғағын бiлмейтiн, тiпте оны мүлдем сезбейтiн, қазақ халқының сұмдық бай ән-күйiнiң қара қайнарынан қанып iшпеген, оны бойларына сiңiрмеген, сол себептi сазының тiлi қазақша болмай, мүлдем орыс пен Европа композиторларының ыңғайына қарай өзгерiп, дұбара тартып кеткен, музыка тiлiнде ойлау жүйесi таза қазақша емес композиторлар өте көбейiп кеттi. Осы арада менiң есiме мынадай бiр қызық жағдай түсіп отыр. Сонау 1686-88-iншi жылдары Қазақ телеайнасының музыка редакциясында музыка жөнiнен тәпсiршi-комментатор боп қызмет iстеп жүрген кезiмде, нағыз қазақы әншi С.Әбусейiтовке композитор Т.Мұхамеджанов жақында шығарған бiр топ әнiн әкеп көрсеттi. Оның әндерiнiң бәрi де орыс әндерiнiң ыңғайында, солардың айтылу жүйесiне орай сәйкестендiрiлiп шығарылған екен. Нағыз қазақы әншi Суат аға оларды олай айтып көрдi, былай айтып көрдi, ақыры ұнатпай, қолын бiр сiлтедi. Мен оңаша шыққасын, о кiсiден мұнысының себебiн сұрап едiм, атақты әншi қабағын шытып тұрып: “Қазақша емес”,- дедi де қойды. Маған кейiнiнен осындай пiкiрдi, қазақтың ән-күйiнiң орыстанып бара жатқаны туралы өз ойын нағыз қазақы, Ұлы композитор Н.Тiлендиев те бiр әңгiме үстінде айтқан да болатын. Сол жағдай кәзiр мүлдем өршiп кеттi. Бүгіндерi музыканың ең негiзгi шарттары ретiнде көрiнетiн композицияның заңдарынан мүлдем бихабар, гармония, полифония т.б. дегендердiң исi мүлдем мұрындарына бармайтын, шаласауат, не даусы, не iлiп алар оңған әнi жоқ, сонысына қарамастан телеайнадан тұспейтiн әншi-композиторсымақтар өте көбейiп кеттi. Мәселен, мен жақын арада Сейфуллин Жолбарыстың пәленбай сағатқа созылған концертiн шаққа дегенде шыдай отырып көрiп шықтым. Оның сөзiн де, сазын да өзi шығарған “әндерiн” тыңдап отырып, қазақ музыкасының соншалықты тоқырағанына, мүлдем орыстанып кеткендiгiне анық куә болдым. Бiрiншiден, оның “әндерiнiң” ырғағы қазақ өлеңiнiң байырғы ырғағына құрылмаған, айтылуы да, инотанциясы да мүлдем орысша, басқаша айтсақ, саз орыс өлеңiнiң ырғағына лайықталып шығарылған. Екiншiден, оның әндерiнiң сазы өте кедей, ажарсыз, сҰрқай, оларда қазақ әндерiне тән тiл, бояу, нақыш мүлдем жоқ. Үшiншiден, Жолбарыстың ән айтуы да, жалпы вокалi де сын көтермейдi. Төртiншiден, мұнда даңғырағы басым ырғақ, ритм әнге бiрден бiр қажет сазды, мелодияны жеңiп кете бередi. Сол себептi Сейфуллин эстрада да тау текеше орғып, олай бiр, бұлай бiр жөн-жосықсыз секiре бередi. Оның осы әрлi-берлi, еш мағынасы жоқ секiрiсi, гимнастикасы өзiнiң денсаушылығына жақсы, ал оның “әнi”, оны орындауы тыңдаушының денсаушылығына, жалпы талғамына зор зиянын тигiзедi, сол себептi оның “әндерiн” телеайнадан тыңдап, көрiп отырған кiсiнiң төбе құйқасы шымырлап бiтедi. Ал осындай сорақы концерттi бiздiң телеайналарымыз жерден жетi қоян тауып алғандай пәленбай сағат бойы көрсете бередi. Мұндай талғамсыздық, қалтасы қалың, ән айтатын даусы болмаса да, сыбырлап тұрып ( шептундар!) ән “айта” беретiн, неше түрлі құйтұрқы клип түсіруге ақшасы жететiн, қолтығынан демейтiн ағайын-жұрты көп “композиторлардың” концерттерiн пайда ретiнде тұсетiн пҰл үшін еш қысылмастан көрсете беру бiздiң басқа да телеканалдарымызда жетерлiк. Рас, жақында “Қазақстан” деген телеканалымыз өткен жылғы әндерден құралған үлкен бiр жақсы концерт көрсеттi. Бiр таңғаларлығы, бүгінгi жас әншiлердiң барлығы да орыстанып кеткендiктен, бұрынғы қазақы композиторларымыздың әндерiн жөндеп айта да алған жоқ. Бұл бiздiң вокальда, орындау өнерiмiзде де, әсiресе, операмызда қазаққа жат бельканто әдiсiн қолданып, мүлдем орыстанып, европаланып кеткендiгiмiздi анық көрсетедi. Шындығына келгенде, бiздiң консерваториямыз Кеңес заманында қазақша ән айту үрдісiн ұстанған әншiлердi емес, Европа мен орыс композиторларының шығармаларын орындайтын, орыстанған, европаланған әншiлердi оқытып шығарды. Соның салдарынаан таза, нағыз қазақшалап ән айтатын, орындайтын үрдіс дамымай қалды, тiпте оны бүгіндерi ұмытылып бара жатыр десе де болады. Тiпте бiзде ол баяғы жабайы ескi бiр тәсiл деп түсінiлгендiктен, нағыз қазақшалап ән айтатын Ж.Омарова, Р.Есiмжанова, Р.Қойшыбаева, Л.Сүйiндiкова және басқа да шынайы қазақы әншiлерiмiздiң ән айтатын үрдісi бiразға дейiн Ұмтылып қалды. Тек оны кейiнiнен С.Әбусейiтов, М.Ерәлиева, Н.Нұсiпжанов, Ж.Айжанова, Б.Сәмитдинова, Г.Сиқымбаева, Г.Сұндетова, М.Iлиясова, М.Нұркеновалар ғана жалғастырды. Бүгінгi таңда нағыз қазақ әндерiн нағыз қазақша орындауымен әншi Гүлзира Бөкейханқызының жақсы жақтарымен көзге тұсе бастағанын айта кету керек. Осыны дәтке қуат ете отырып, кейде мен кешегi Кеңес заманында, сол кездегi қолданылған ұлтқа деген саясаттың арқасында, Ғ.Құрманғалиев пен Ж.Елебековтердiң мектептерiнiң сақталып қалғандықтарына iштей шүкiршiлiк етем. Осы жерде бiр айтатын жәйт, бiзде осы нәрсе бiздiң халқымызға керек пе, жоқ па деген мәселе жөнiнде ойлана бермейтiндiгiмiз. Жақында мен телеайнадан бiр жүргiзушiнiң Оралда М.Бисенғалиевтiң оркестр құрғандығы, оның Бах, Бетховен, Моцарт, Шостаковичтердiң т.б. шығармаларын орындап жүргендiгi, оған Лондон, Париж, Берлиндердiң көрушiлерiнiң т.б. ырза болғандығы жөнiнде тасырта айтып жатқанын көрiп тыңдап, ерiксiз қайран қалдым. Мұндағы таңғаларлық нәрсе,- қазақ музыканты өзге елдiң музыкасын емес, ең алдымен, қазақ халқының ән-күйiн орындауға, насихаттауға тиiстi ғой! Европа мен орыс композиторларының шығармаларын орындайтын оркестрлер олардың өз елдерiнде жетiп жатыр, соларды насихаттау үшін, онсыз да қалтасының тұбi тесiк қазынамыздан қыруар пҰл шығарып, Қазақстанда жаңадан оркестр құрудың не қажетi бар? Бұл бiр. Екiншiден, қазақтың ән-күйiн орындау әбден европаланып кеткен М.Бисенғалиевтiң қолынан келе қояды деу бiр түрлі қиындау. Ол шаруа кезiнде қазақша ән айту үрдісiнен мүлдем жаңылып қалған, әр түрлі операдан ария айтқандарына мәз боп жүрген, тамаша дауыстары бар, бiрақ қазақ халқынан мүлдем алыс жатқан басқа да атақты-атақты деген әншiлерiмiздiң қолдарынан да келе қоймаған-ды. Мен бұл арада олардың атын-атап, түсін түстеп жатпай-ақ қояйын, қазақ халқына ешқандай да қажет емес, тек омырауларына таққан шылдырмақтары мен алған арзан атақтарына мәз боп жүрген олардың есiмдерi бүгіннiң өзiнде-ақ ұмытыла бастады. Оның себебi көп. Бұл жерде айтарым, қазақ әншiсi қаншама тырысса да, барын салса да, итальян не француз бола алмайды ( аударма пьесаларда ойнайтын қазақ актерлары да сондай ! — Б.А.), мұны басқаша айтсақ, Италияның әншiсi айтқан Фигароның ариясы бiр бөлек те, қазақ әншiсiнiң айтқан ариясы бiр бөлек. Бұл тағы да әр ұлттың өзiне тән төл өнерiнiң болатындығына, қандай музыкант, әншi болмасын, ең алдымен, өз халқына қызмет етуге тиiстi деген ой-пiкiрге меңзейдi. Бұдан бүгіндерi бiздiң басқа елдердiң композиторлары шығарған дүнияларды қазақ арасында насихаттап жүрген опера, балет, драма театрларымыз бен неше түрлі симфония, джаз оркестрлерiмiз, шынымен, қазақ халқына қажет пе, жоқ па деген мәселе кеп туындайды.

Осы арада айта кететiн бiр жәйт, — бiздiң ата-бабамыздың үрдісiнде мүлдем жоқ драма, опера, балет театрлары мен симфония, джаз оркестрлерiн бiзге Кеңес заманы кезiнде сыртан зорлап әкеп таңды. Мұндай жағдай кезiнде, басқаны айтпағанның өзiнде, көршiлес орыс халқының басында да болған едi. Асылы немiс I Петр заманынан бермен орыс халқын батыстандыру саясаты ( ол Ельцин заманында да болды, — Б.А.) қатты жүргiзiлген кезде, орыстың боярлары сақал-мұрты мен кафтанының күзелмей, етек-жеңiнiң қырқылмай аман-есен қалғанына мәз болып жүрген кезден бастап ( ескi үрдістi ұстанған староверлердi I Петр Сiбiрге қуды, -Б.А.), Ресейге Батыс Европаның өнерi — театр, опера мен балет сырттан зорлап енгiзiлдi, оларға ақсүйек қауымның кiсiлерi кеуiл көтеру үшін баратын едi. Оған дейiн Ресейде мұндай өнер болған емес. Ол жөнiнде А.Пушкин кезiнде: “Драма никогда не была у нас потребностию народною. Мистерии Ростовского, трагедии царевны Софьи Алексеевны были представлены при царском дворе и в палатах ближных бояр и были необыкновенным празднеством, а не постоянным увеселением. Первые труппы, появивщиеся в России, не привлекали народа, не понимающего драматического искусства и не привыкшего к его условиям,”- деп жазған едi ( 7 том, 215 б.). Мiне, осы театр дегенiңдi орыстың бұқара жұрты әлге дейiн қабыл ала қойған жоқ, олар оған бармайды да. Жалпы ежелгi гректерде болған, отырықшы елге тән өнердiң бiр түрі — осы театр дегендi бiздiң көшпендi тiршiлiктен отырықшылыққа өткен ғасырдың 30-40-ыншы жылдары ғана көшкен халқымыз да еш уақытта қабыл алған емес. Бүгіндерi облыстардағы қабырғасы зәулiм ғимараттарының қабырғалары кәңкиiп, құр босқа қаңырап тұрған театрларды айтпағанның өзiнде, Алматыдағы екi үлкен екi театрымызға да ешкiм бара қоймайды. Рас, Кеңес заманында әр түрлі мекемелерге жоғарыдан нұсқау берiп, театрлардың билетiн зорлап саттырып алдырып, кiсiлердi қолдан жинайтын едi. Кәзiр ол жоқ,- бiздiң театрларымыз қазынаға аузын ашып қарап отыр. Оның себебi тереңде жатыр, ұйткенi театрлар қазақ халқына жат өнер. Әсiресе, опера мен балет мүлдем жат. Мәселен, опера алғаш рет Италияда пайда болды, бұл олардың ұлтының өнерi, ертеректе итальялықтардың бiр бiрiмен, бiздiң айтысымыз сықылды, ән айтып жауаптасып, кiшкентай труппалар құрып, сахнаға шығып өнер көрсетуi олардың халық ретiнде үрдісiне болған. Кейiн ол үрдіс маманданған сахнаға көштi. Содан соң Италияның осы өнерi француз, ағылшын, немiстерге ауысты, одан әрi қарай Ресейге кеп қоныс тептi. Мiне, осындай бiздiң халқымызға жат өнер кешегi Кеңес заманында бiзге сырттан зорлап таңылды. Бұл, әсiресе, өткен ғасырдың 30-ыншы жылдары Мәскеу мен Ленинградтан Қазақстанға қоныс аударған еврейлердiң кезiнде қатты күшейiп кеттi. Сол себептi бiздiң алғашқы операмыз “Іыз Жiбектi” еврей Е.Брусиловский жазды. Шын мәнiнде, қазақ әндерiн қалай болса солай өңдеп, қырқып, жамап құрастыра салынған бұл дүния опера емес, ол жанрдың басты-басты талаптарына жауап бере алмайды. Одан кейiн жазылған “Абайды” да, “Бiржан-Сараны” да, “Ер Тарғын” мен “Іамар сҰлуды” да т.б. қазақ халқы әлге дейiн қабылдаған жоқ. Одан тыс, драма театрлары мен симфония оркестрлерiн, хор капеллаларын, органға арналған музыканы т.б. қазақ халқы еш уақытта өзiнiң төл өнерiм деп есептеген емес, тiпте ұйтудiң қажетi де жоқ едi. Оның есесiне бұхарамыз Құрманғазы және “Отырар сазы” оркестрлерi тартқан күйдi құмарта тыңдайды. Олар бүгіндерi ғимараттары қаңырап тұрған драма театрларына бармай, кинотеатрларға барады. Мұның ең басты себебi, әлгi өнерлердiң қазақ халқына мүлдем жат екендiгi. Оның үстіне бүгіндерi кинематография заманында сонау Үндiстан мен ежелгi Грецияда пайда болған театрлардың ескiрiп, олардың күндерiнiң өте бастағандығын да ескеру қажет. Кәзiргi кинематограф тұбiнде оларды жҰтпай тынбайды. Бұл бiр. Екiншi бiр айтарым, театрлар өздерiнiң халқының өнерi ретiнде гректерге т.б. қымбат болса қымбат шығар, ал ондай өнер өмiрiнде болып көрмеген бiзге, кино заманы салтанат құрып тұрған кезде, осы театрлардың не қажетi бар? Егер әр музыка аспабының сол елдiң сазын тартуға ғана қолай екендiгiн, сол ұлттың сазын өз бояуы, өз нақышымен тыңдаушыға жеткiзе алатынын ескерсек, онда қазақ музыкасының жаратылысына, жалпы табиғатына онша қолай емес, бiр ғана Европа халықтарының аспаптарынан құралған симфония оркестрлерiнiң бiзге керегi қанша? Іалай десең де скрипкамен Ұлы Қорқыттың күйлерiн тартып қарық қылмайсың, оларды тарту үшін тек қана қобыз керек. Қазақтың домбырамен тартылатын күйлерi туралы да осыны айтуға болады. Бұл бiр. Ендiгi бiр айтарым,- бiзде өз ұлтымыздың симфониясы да, операсы да, балетi де қазақ топырағына тамыр сала алған жоқ. Осы жанрларда жазылған бiрлi-жарым дүнияларды қазақ халқы өзiнiң қымбат рухани қазынасының қатарына қоспайды. Драмамыз туралы да осыны айтуға болады. Қазақ оларға барғаннан гөрi, қарадұрсiн, примитив болса да, өзiмiздiң төл өнерiмiз айтысқа барғанды хош көредi. Бұл бүгіндерi ешқандай да қызыл өңеш боп керiлдесiп, пiкiр таластырып жатуға болмайтын даусыз шындық. Оны мойындау керек. Әрине, мен бұл жерде ертең-ақ әбден орыстанып, европаланып кеткен әншiлерiмiз бен композиторларымыздың, драматургтарымыз бен режиссерларымыздың, актерларымыз бен балетмейстрлерiмiздiң: “Өй, жұрттың талғамын өсiру керек, ол өнерлердi ел iшiнде насихаттау керек, олар бiзге керек, керек,”- деп қодырайып шыға келетiндiктерiн анық бiлiп отырмын. Оларға айтарым, әлгiндей қазақ халқына мың жерiнен насихаттасаң да, ел-жұрттың талғамын мың жерiнен өсiрiп, жетiлдiруге қам жасасаң да, қазақ халқы өзiне жат ондай өнер тұрлерiн қабыл алмайды. Осы өнер тұрлерiн, бiз түгел, әлге дейiн орыстың бұхара жұрты хош көрмейдi, ол өнер тұрлерiн Мәскеу мен Петербургта тұтынып отырған орыстар емес, театрларға баратын да, оны хош көретiн де орыстың фамилиясын жамылған, орыс халқына рухы мүлдем жат басқа бiр жұрттар, сол себептi орыстың бұхарасы театрларға бармайды, олар улаған-шулаған симфониядан құлақтарын басып, өзiнiң “Ой, морозын” айтқанды болмаса рухы нағыз орысша Л.Русланова, Л.Зыкина, О.Воронец, В.Толкунова‚ Н.Бабкиналардың айтқан әндерiн тыңдағанды қалайды. Қазақтар да сондай. Мұны түсінетiн уақыт жеттi. Мiне, осындай халқымызға жат өнердi ұстап тұру үшін қалтасының тұбi тесiк қазынамыздан жыл сайын миллиондаған пҰл бөлiнедi. Мәселен, Абай атындағы опера және балет театрын жөндеу үшін қаншама ақша ысырап болды десеңiзшi! Оны ұнемi залында бiр-екi кiсi ғана шоқиып отыратын, халық бармайтын бұл театр өмiрi ақтай алмайды, тiпте ақтауы мұмкiн де емес. Драма театрларымыздың да көрген күнi сондай. Сонда халқымызға еш қажетi жоқ оларды қыруар пҰл жұмсап, ұстап тұрудың не қажетi бар? Егер мен ғайыптан тайып мәдениет мiнiстiрi-уәзiр бола қалсам, бас-аяғы бiр айдың үшінде республикадағы барлық театрлар мен симфония, джаз оркестрлерiн т.б. жауып, оларға тектен текке рәсуа боп жұмсалып жатқан миллиондаған қаржыны, негiзiнен, бүгіндерi ұлтымыздың төл өнерiне айналып отырған киноны дамытуға, “Қазақфильмдi” “Голливудтың” дәрежесiне дейiн көтеруге жұмсаған болар едiм. Шындығына келгенде, бүгінгi таңда бiзге ең керегi, — опера, балет, драма театрлары да, симфония, джаз оркестрлерi емес, қазақ тiлiнде түсірiлген, халқымыздың рухы алғашқы кадрлардан-ақ аңқып тұратын кино! Соны тереңiнен түсінетiн, Кеңес үкіметi бiзге сырттан зорлап таңған, халқымыздың бүткіл болмысына, жалпы рухына жат өнердiң тұрлерiмен қош айтысатын уақыт әлдеқашан жеттi.

Мiне, бiздiң әдебиет, баспасөз, жалпы өнерiмiздегi жағдайымыз осындай екен. Бұларға қарағанда он ғасырдан астам бойы қазақ халқы сенген ислам дiнiнiң жағдайы бiраз жақсырақ. Соңғы жылдары мешiтттер көптеп салына бастады, әр түрлі медреселер ашылды. Ислам дiнiнiң негiзгi ұстындарын уағыздаған кiтаптар да шығып жатыр. Олардың iшiнде жақсысы да, нашары да баршылық. Соңғы кездерi телеайнада исламның негiздерiн насихаттайтын хабарлар да пайда болды. Осы арада ойланатын нәрселер баршылық. Бұл жерде ескерерi,- бiзге ислам дiнi екi жақтан келдi. Оның бiрiншiсi БҰхара арқылы, дiндi уағыздаушы фарсы руханиларының еңбегiнiң нәтижесiнде ислам Сыр бойы мен тұскей облыстарға тарады, ал Қазақстанның терiскей аймағына ислам Қазан мұфтияты, басқаша айтсақ, татар молдалары арқылы тарады. Бұлардың арасында, арабтың “айн” дейтiн көмейден айтылатын дыбысын татар молдаларының “ғайн” деп айтатыны болмаса, онша алып-жҰлып бара жатқан айырмашылық жоқ. Бұл мұсылман қауымының бiрлесуiне зор септiгiн тигiзiп отыр.

Бүгінгi таңда дүние жүзi бойынша 1 миллиард 300 миллиондай мұсылман бар. Болашақта оның саны әлi де өсе тұспек. Ал Қазақстанға келсек, бiзде тұратын 15 миллионға жуық халықтың 70 файызы-процентi осы ислам дiнiн тұтынады. Бұл келешекте бiздiң мемлектiмiздiң идеология жөнiнен негiзгi ұстыны, тiрегi ислам болады деген сөз. Осы арада бiзде соңғы жылдары А.Сейдiмбеков сықылды кейбiр жiгiттердiң «ұлттық идеология” ( бұл орысша, калька, мұның дұрысы — ұлттың идеологиясы, пiкiрнамасы, -Б.А.) дегендi ойлап тауып ап, қазақ халқын елiмiзде тұратын басқа да ел-жұрттардан оқшаулау қажет т.б. дейтiн солақай пiкiр айтып жүргендiктерi кiсiнi қатты ойландырады. Бұл аздай, жақында, 2004 жылғы қарашаның 30-ы күнi “Қазақстан” телеканалында болған бiр хабарда, орысша ойлап, қазақша қақалып-шашалып, iркiлiп, ынтығып, әрең-әрең сөйлейтiн, айтқандарын iшiңнен орысшаға аударып отырмасаң, мүлдем түсінiп болмайтын Әзiмбай Ғали дейтiн бiр азамат Қазақстандағы басқа халықтарды қазақтандырып жiберiп, халықтың санын тез арада көбейту керек т.б. деген бiр оңаза ой айтқан болды. Бұл арада мен Әзiмбайға өзге жұртты зорлап қазақтандырмастан бұрын, алдымен өзiң дұрыстап қазақ болып ал дер едiм. Бұл бiр. Екiншiден, осы әр ұлттың өз пiкiрнамасы болу керек және де бiздегi басқа ел-жұртты зорлап қазақтандырып жiберу қажет дейтiн бiр жақты, сыңаржақ пiкiр бiздегi елдiң өзара татулығына қатты нұқсан келтiредi. Бұл, шындығын айтқанда, саяси жақтан көрсоқырлық. Оның себебi бар. Үшiншiден, бүгіндерi дүние жүзiнде пәленбай мың халық пен ел-жұрт тiршiлiк етедi. Соның бәрiнiң өз алдына дербес мемелекетi де жоқ. Егер солардың бәрi өз алдына бiр-бiрден идеология ойлап тауып жатса, сонда не болмақшы? Бұл арада белгiлi бiр идеологияның ешуақытта қолдан жасалып, ойланып табылмайтынын, олай бола қалған күннiң өзiнде, оның маңыр өрiсiнiң өте тар болатынын, тiпте оның болмайтынын, ондай пiкiрнаманың тек қана қағаздың бетiнде қалатындығын қатты ескеру қажет. Жалпы белгiлi бiр пiкiрнама да, дiн де олар қауымға қажет кезде барып туындайды. Бұған бүгіндерi дүние жүзiне кеңiнен тарап отырған дiндердiң тарихы айқын мысал бола алады. Мәселен, ислам дiнi жәһилийә заманында араб қауымының iшiнде болған келеңсiз нәрселердiң, iшкi қайшылықтардың нәтижесiнде дүнияға келдi. Иса пайғамбардың дiнi де солай. Бiр қызығы, оны Римнiң Иудеядағы прокураторы Понтий Пилаттың жарлығымен төртпақтап өлтiрдi, сүйтiп Иса пайғамбар өз дiнiнiң басқа елдерге тарағанын көзi тiрiсiнде көре де алмады. Содан бiрнеше ғасыр өткен соң барып, күйреген империяның ескi жұртында қалған ел, өздерiне рухани жақтан сенiм, тiрек керек болғандықтан, баяғы өздерi керi тепкен Иса дiнiн қабылдады. Ол дiндi шығыстағы славяндарға Византия-Рум гректер арқылы таратты, оны православие деп атады. Ал Европаның батыс жағына латын тiлi арқылы Иса дiнiнiң католик дейтiн бiр бұтағы орнықты. Осы католикшiлдiктiң негiзгi ұстыны бүгінге дейiн Ватикан боп отыр. Бiрақ Ватикан Батыс Европада осы дiндi бөле-жармай ұстай алмады, одан ортағасырларда лютершiлдiк, протестанттық т.б. дейтiн басқаша тармақтар пайда болды. Ал исламда ондай жағдай бола қойған жоқ. Онда күллi мұсылман қауымы, ұмбетi ұстанатын атақты төрт жол — төрт мәзхаб бар. Кейiнiнен Әзiретi Әлидi ардақтайтын шийялар ( бұл арабшада партия деген сөз,-Б.А.) мен Араб мемлекеттерiнде 8-iншi ғасырда бой көрсеткен сопышылдық дейтiн бiр тармақ пайда болды, бiрақ Мұхәммәд пайғамбардың тура жолын ұстанып, оның суннәсiне сенетiн күллi мұсылман қауымы осы екi тармақтың екеуiн де қолдамайды. Іалай дегенмен де мұсылман қауымы үшін исламның ұстыны бiр. Ислам ел-елдi ұлтқа, нәсiлге бөлiп, алаламайтын, барша халыққа бiрдей қарайтын, күллi адамзат баласына ортақ, бiр елдi бай мен жарлы деп екiге бөлiп, марксшiлеп оларды бiр бiрiне айтақтап қарсы айдап салмайтын, керiсiнше, елдiң татулығы мен тұтастығын көздейтiн, хәмрийә—арақ-шарапқа, нашақорлыққа, зинақорлыққа, шектен шыққан нәпсiшiлдiкке, дүниеқоңыздыққа, менменшiлдiкке, астамшылдыққа т.б. тыйым сап, адамның тәнi мен жанын таза ұстауды уағыздайтын, мұсылман кiсiнiң ететiн iс-әрекетiне дейiн бажайлап жазып берген, дүния жүзiндегi ең бiр озық ойлы, басқаларға қарағанда шариғаты да, бес парызы да, иман келтiру жағы да т.б. мүлдем озық, ең бiр қасиеттi кемеңгер дiн. Мiне, осындай өзгелерден әлдеқайда мойны озық дiндi мың жылдан астам уақыт бойы ұстанып келген қазақтарға, Ақселеушiлеп қайдағы бiр саусақтан сорып жасалған пiкiрнамасымақты ойлап тауып, оны сырттан зорлап таңып жатудың мүлдем қажетi жоқ. Және бiр айтарым, Ақселеудiң жазған мақалаларының бәрi де орысша ойланып, зорлап “қазақшаланған” бiрдемелер. Оларды түсіну үшін iштен орысшаға аударып отыру қажет. Мен М.Шаханов сынды қазақшасы өте нашар оған да, ұйтiп пiкiрнама ойлап табам деп бас қатырып жатқанша, алдымен ана тiлiмiздi дұрыстап үйренiп, сол тiлде дұрыстап жазып ал деген болар едiм. Осы сөздi Әзiмбай Ғалиға да айтқым бар. Оның бiздегi басқа ел-жұртты зорлап қазақтандырып жiберу керек деген үстірт, мүлдем ойланбай айтқан пiкiрiнiң зияны өте зор. Мұның аяғының бұлiншiлiкке әкелiп соқтыруы мұмкiн. Кезiнде Ф.Ницше айтқан “сверхчеловек” деген пiкiрдiң кейiнiнен фашизмге әкеп соқтырғанын естен мүлдем шығаруға болмайды. Одан тыс, кешегi Кеңес заманында ұлттарды жойып, ортақ, қойыртпақ совет халқын жасаймыз деген пiкiрдiң неге әкеп соқтырғанын бiз бүгіндерi көрiп отырмыз. Ендi соны Қазақстанда қайталап, сынап байқау керек дегенмiз мүлдем жауапсыздық емес пе? Бiр қызығы, осы телехабарда қазақтың санын көбейту керек, әйелдер кемi бес баладан тапсын, т.б. деп сайрап отырған “сҰңғылаларға” жүргiзушi жорналшы олардан өздерiнiң қанша баласы барлығын сұрағанда, бәрi де күмiлжiп, бiр-екеу ғой деуден артық жарытып ештеме де айта алмады. Мiне, қазақтың “молланың iстегенiн iстеме, айтқанын iстесiнiң” нақ керi осы!

Бiз осы арада ана тiлiмiз бен дiнiмiздiң таза сақталуын, оларға жат елдердiң әсерiн жолатпаудың жайын қатты ойлауға тиiспiз. Осы тұрғыдан алғанда, бiзде демократияның шарттарын орындаймыз деп, Қазақстан тәуелсiздiк алған кезде асығыстықтың салдарынан кеткен аздаған ағаттық баршылық. Ол 1992-iншi жылы бiзде қабылданған “Дiни сенiмнiң бостандығы және дiни бiрлестiктер туралы” дейтiн заңға тiкелей қатысты. Ол заңға сүйенсек, бiздiң елiмiзде қай дiнге сенсең де, соған кiрсең де т.б. хақың бар, ол өз еркiң. Мiне, осындай жалпақ шешейлiктiң қырсығынан бiзде бүгіндерi шетелдерден келiп жатқан әр түрлі секта деген мүлдем көбейiп кеттi. Кәзiр олардың саны 40-тан асып жығылады. Мұның, ең алдымен, бiздiң мемлекетiмiздiң iргетасының нығаюына тигiзетiн зияны зор. Оның себебi баршылық. Ол секталар алдымен ғасырлар бойы ел-жұртымыз сенiп, тұтынып келген исламнан жұртты айнытып, оларды басқа дiнге кiргiзуге битiн салып жұр. Бүгіндерi сол дiндерге кiрiп жатқандар да бар. Мұндағы көзделiп отырған негiзгi мақсат, Бас мұфти Әбсаттар қажының жазуынша: “ …халқымызды Ислам дiнiнен аздырып, өзге дiнге кiргiзу…, сол арқылы бiр дiндi, бiр тiлдi…, халықты бөлшектеу… Одан әрi Қазақстан деген мемлекеттi… жойып жiберу”. ( “Ислам және заман”, Алматы, 2003 жыл, 5 бет). Бұл рас та. Шындығына келгенде, исламнан безiп, халқымыз басқа дiнге кiрсе, онда оның ұлт ретiндегi рухы, менталитетi, жалпы нышаны, тiлi т.б. өзгерiп кетедi, басқаша айтсақ, ол басқа бiр халыққа айналады. Ал бұл жалпы бiздiң Қазақстан дейтiн мемлекетiмiзге жасалып отырған қастандық, дұшпандық. Бұл Конститутциямызда-ДӘСТҮРIМIЗДЕ (арабтар конституцияны дустурун-дасәтирун дейдi, ол бiзше дәстұр, бiз оны традиция-үрдіс дегеннiң орнына кәте қолданып жүрмiз, тұбiнде осы сөздi Ата Заң демей, дәстұр деп алған жөн болатын шығар, — Б.А.) айыпталатын iс-әрекет. Демек демократия шартының кiсiнiң бетiне кетуi, анархия еместiгiн ескере отырып, әлгiндей бiздiң халқымыздың рухани негiзiне қастандық жасап жүрген секталарды жауып, оларға қатаң түрде тыйым салып, жоғарыда аталған заңға қажеттi өзгерiстердi тез арада енгiзу қажет. Мұны: “Бiз республикамызда ежелден келе жатқан Ислам және православиялық христиан дiндерiн ғана қалдырып, өзгелерiне тосқауыл қою керек есептеймiз,”- деп Әбсаттар қажы да қолдайды. Мен осы арада одан да әрмен кетiп, бiзде ислам дiнiн Қазақстан мемлекетiндегi негiзгi дiн, ал православиенi, бiздегi орыс тiлiнiң дәрежесi сықылды, орыстардың тұтынатын дiнi деп ашық түрде жариялап, Қазақстанда осы екi дiннен басқа бөтен дiндердiң болуына, олардың өкiлдерiнiң елдi арандатып, оны iштей бөлшектеп, пырым-пырымын шығаруды көздеп жүрген iс-әрекеттерiне т.б. қатаң тыйым салынады деп ашық түрде жариялайтын уақыт жеттi дер едiм. Егер ұйтпесек, ертең кеш боп қалуы мұмкiн.

Осы арада бiздiң аты-жөнi жалпақ жұртқа таныс, белгiлi деген азаматтарымыздың ислам жөнiнде еш ойланбай айта салған үстірт пiкiрлерiнiң зияндылығын айта кеткен жөн. Мәселен, Қазақстанда сыйлы, кәдiрi бар, күллi жұртшылық жақсы бiлетiн Ш.Айтматов: “Христианская религия дает очень сильный посыл фигурой Иисуса Христа. Исламская религия, в которую я включен (?) своим происхождением, подобной фигуры не имеет (?). Мухаммед — не мученик (?). Случились у него тяжкие, мучительные дни, но чтобы за идею распяли (?) и чтобы он это простил людям навсегда — такого нет”, (?) — деп жазады (Шығармалары, 7 том, 434 бет). Осыны оқып отырып, Ш.Айтматовтың ислам жөнiнде осылайша жазуына не себеп болды екен деп ерiксiз таңғаласың. Бұл жерде дәлсiздiк баршылық. Бiрiншiден, Мұхаммәд өз ой-пiкiрi, дiнi үшін басын бәйгiге тiккен пайғамбар, осы жолда оның тартпаған азабы, тартпаған тауқыметi жоқ. Осы арада бiр ғана оның туып-өскен қаласы Мәккәдан Мәдинәт ән-нәбиға өз қауымымен ұдере қоныс аударғанын, өз руластарының исламды қабылдамай, ол Мәккәның көшесiнде келе жатқанда, оған жас балаларға тас лақтыртып шөкелеткенiн, ең алғаш рет өз әйелi Іадишаның исламға кiргенiн, негр-зәңгi Бiләлдi құлдықтан босатып, азаншы етiп қойғанын, ислам дiнiнiң идеясы үшін Бәдр құдығының маңында болған атақты қырғын шайқасты т.б. айтсақ та жетiп жатыр. Екiншiден, төртпақтап өлтiру Рим империясында болған, ол арабтарда жоқ. Сонда пайғамбар болу үшін Мұхәммәдтiң төртпақталып өлуi шарт па? Үшiншiден, пайғамбардың хадистерiн, “Құран кәримнiң” кез келген сұресiн оқысаң, онда мейiрiмдi, кешiрiмдi бол, кекшiл болма дейдi. Сонда Ш.Айтматов Мұхәммәдты кешiрiмшiл емес дегендi қайдан алып жұр? Одан тыс, оның осы дүние жүзiне кеңiнен тараған екi дiндi тұрпайы түрде салыстырып, Иса дiнi-насыранидi исламнан жоғары қоятынын қалай деп түсінуге болады? Ау, Мұхәммәд пайғамбар “Құран кәримнiң” көп жерiнде бiр Аллаға сенудi уағыздаған Мұса, Ибраһим, Иса пайғамбарларды кәдiр тұтып, айрықша бiр iлтипатпен айтпайды ма? Сонда пәленбай ғасыр өткеннен кейiн, Ш. Айтматовтың осы пайғамбарларды бiр бiрiне қарсы қойып, олардың арасына ши жұгiртуге тырысқанын қандай iс-әрекет деп бағалаймыз? Осы жерде бiр таңғалатыны,- Ш. Айтматов әлгi сұхбатының соңында өзiнiң құдайсыз-атеист екендiгiн айтады да, өзiнiң “ислам дiнiне шыққан тегi жағынан ғана жататыны” туралы жазады. Мұның мағынасы тереңде жатыр. Әрине, қай дiндi ұнатып, ұнатпайтындығы, қай дiнге сенетiн, сенбейтiндiгi — әркiмнiң өз жеке шаруасы. Бiрақ ел-жұртқа кеңiнен танымал Ш.Айтматовтың исламның дәрәжәсын осылайша қолдан төмендетiп, тiпте оны кемсiтiп жазғаны, сүйтiп күллi мұсылман қауымының ең бiр нәзiк, ең бiр iзгi сезiмiне абайсызда қаяу түсірiп алғаны ( Ш.Айтматов қалай десең де, ислам дiнiне тiл тигiзген сұмпайы Салман Рушди емес қой!-Б.А.), басқаны қайдам, менi неше түрлі оңаза ойға батырады.

Мен бұл арада ислам дiнiне 17-iншi ғасырда ғана кiрген қырғыз ортасынан шыққан Ш.Айтматовтың әлгiндей деп отырғанының себебiн iштей түсінем. Ендi, өкiнiшке орай, ислам туралы осындай оспадарсыз сөздi ата-бабасы баяғыда-ақ муслим-мұсылман болған, орыс оқуын терiс оқыған қазақтардың айтып жүргендiктерiн қалайша түсінемiз? Олардың, әсiресе, тарихшы С.Ақатаевтың жазуынша, бiз баяғы шаман-жәһилийә‚ мәжусий немесе мушрик заманына қайта оралып, бiр Аллаға емес, Көк Тәңiрiге қайтадан иман келтiруiмiз керек!? Мен бұл арада мушрик заманында болған керi кеткен, әбден тозған үрдіс жөнiнде талдап айтып жатпаймын, ол жайлы Абай өзiнiң қазақтың шыққан тегi жөнiнде жазғанында: “Ол абыз демек әуелде шаман дiндегiлердiң өз молдасына қоятын аты екен. Дүниеде не нәрсенiң себебiне көзi жетпесе, сол нәрсенi құдай қылып тұр деп, дiн тұтынатұғын әдеттерiнiң сарқынын (!) бiз де көп жерде көргенiмiз бар: келiн тұскенде үлкен үйдің отына май құйып, “От-ана, май-ана жарылқа!” дегiзiп, бас Ұрғызған секiлдi, “өлген әруаққа арнадық” деп шырақ жаққан секiлдi, жазғытұрым, әуел б ұлт күркiрегенде, қатындар көмiшiмен үйдің сыртынан Ұрып “Сұт көп, көмiр аз деген секiлдi. Бұған ұқсаған көп едi, құдайға шүкiр, бұл күнде жоғалып бара жатқанға ұқсайдың,- деп айтқан да едi ( Абай. Шығармаларының толық жинағы, 1961 жыл, 492 б.). Мiне, Абай құтылғанына шүкiршiлiк етiп отырған осы ескi, тозған сенiмдi бүгіндерi бiзде ислам идеологиясынан мүлдем бихабар, оны жерiне жете зерттеп бiлмегендiктерiне қарамастан, оны кеудесiнен керi итеруге талап қып, ескi шаманизмдi дабырайта мадақтайтындар көбейiп бара жатыр. Мен бұл арада олардың бәрiн келтiрiп жатпаймын, ол жеке бiр мақаланың шаруасы, тек қана Қошым Ноғай Байботаның “Отырар кiтапханасы” дейтiн үлкен айдармен жарық көрген “Сам жамыраған шақ” дейтiн өлеңдер жинағының (Алматы, “Жазушы” баспасы, 2001 жыл) кейбiр тұсына ғана тоқталамын. Бұл кiтапшада жауапсыздықпен айталған жолдар жетерлiк:

Пайғамбарға (?) арнаған Алланың нҰры

бiлмеймiн, бәлкiм, маған да (?) шашыраған шығар…

( 28 б.)

Яғни, Байбота өзiн Пайғамбермен тең санап отыр!?

Ақиқат бұл сен түгіл (?) Аллаға аян…

( 91 б.)

Бұл арада Байбота өзi ғашық болған ұрғашыны “ақиқатты Алладан бұрын түсінген” етiп, бiр Алланы қарапайым екi аяқты бәндә — төмен етектiден төмен қойып отыр!?

·ауа анасың(?) жұмақтағы, Адам Ата өзiммiн(?)

( 91 б.)

Осал деп, сiрә, ойлама,

Алланың өзi (?) айналысады (?) менiмен…

Пендесiн Алла сүйедi (?),

Алланы мен де сүйемiн(?),

өйткенi тең ғып (?) жаратты(?) Ол менi өзiмен(?)…

( 236 б.)

Бұл арадағы Адам Ата мен ·ауа Ананы өзi жақсы көрген ұрғашының кеулiнен шыққысы келiп, тұрпайылау нәпсi үшін жәй айта салған тосын, ерсi, мадақшыл метафора дей салалық. Жарайды, екеуi ·ауа Ана, Адам Ата бола-ақ қойсын. Ендi Байботаның келесi өлеңiнде өзiн “менi Алла өзiмен тең қылып жаратты” дегенiн қалай түсінемiз? Өзiн құдаймын, Алламын деу күпiршiлiк емес пе? Алланың “оның өзiмен айналысқаны” несi? Және бiр айтары, бұл жердегi “сүйемiн” деген сөз орыстың “любить” деген етiстiгiнiң тура калькасы, оның қазақшасы — “жақсы көру”. Бұларға да қолды бiр сiлтеген мен оның келесi бiр беттегi өлеңiн оқып отырып, жоғарыдағы сөздердi Байботаның не себептен жазғандығын түсінгендей болдым. Мен оқушы жұртшылыққа түсінiктi болсын деп, осы “өлеңдi” оның назарына түгелдей ұсынғанды жөн көрiп отырмын:

Күмбезi көктi тарылтқан(?) мешiтте нең бар(?), ей, қазақ?!

Алланың ұйi аласа (?)

ғимараттардан(?) кәдiмгi әмiрiменен

салынған әйгiлi Ақсақ Темiрдiң(?).

Көк түріктердiң көзiне

көк аспан болып көрiнген

Тәңiрiм не еткен күштi едi! (?)

Тәңiрiм не еткен күштi едi!(?)

Тәңiрiм не еткен күштi едi!(?)

Іартайған (?) парсы Құдайы, алжыған(?) араб

Алласы(?) дiлiмдi жаулап(?) құл қылды(?),

тiлiмдi бұзып(?) тұл қылды(?), дiнiне күштеп (?)

кiргiзiп, құбыласына қаратты.

ІҰлшылық қылып күнiмен,

құлағы мүкiс(?) Құдайға,

Тәңiрiмiздi ұмыттық(?)?

Тәңiрi бiздi ұмытты(?).

Ақылы азған (?) ұрпаққа:

“Тәңiрi — Алла, Құдай»,- деп,

ақсақалдардың ауызы

қисаюдайын қисайды(?).

Сарыарқадан сабылып(?),

Меккеге саттық (?) көздi ендi.

Жолынан тайған(?) Ұрпағын

әруақ қалай қолдасын?! (?).

Әруақ қашты бiздерден! (?)

Әруақ қашты бiздерден! (?)

Әруақ қашты бiздерден?(?)

Оралар ма екен(?) ол?..

Қайдам?!…

(250 б.)

Ендi бұған не дейсiң? Байботаның, айтуынша, Алланың ұйi — “бәйт-ул-аллахтың күмбезi “көктi тарылтып тастапты” және де ол кәдiмгi шын мұсылман, құдайдың құлы-бәндә атақты әмiр Ақсақ Темiр соқтырған “ғимараттардан аласа” екен. Ол үшін “отқа табынған фарсылардың құдайы Зәрдошта-Заратустра “қартайып” қалыпты, ал “арабтардың Алласы алжыпты”, ол соған қарамастан “дiнге күштеп кiргiзiп”, қазақтардың “дiл-кеулiн де, тiлiн де әбден бұзып”, “құбылаға зорлап қаратып”, оларды “құл қылыпты”. Ол аздай, қазақтар “күнiмен құлшылық қылып” жүрген “Құдайдың құлағы ештеменi естiмейтiн “мүкiс” екен. Сол “құлағы мүкiс Құдайға”, яғни Аллаға, сол кездер “ақылы азған ұрпаққа”, яғни жiмлә қазаққа, исламды қабыл ал деп бiздiң “ақсақалдарымыздың ауыздары қисаюдайын қисайыпты”.(Олар неге ұйткен, әлде арабтар оларға дiндi “ақылы азған Ұрпағыңа” қабылдатқыз деп пара берген бе? — Б.А.). Соның кесiрiнен сонау “Сарыарқада” жатқанына қарамастан, жер тұбiндегi “Мәккәға көзiн сатқан”, шаманизм “жолынан тайған” қазақтарды “әруақ қолдамай” қойыпты-мыс!(?). Сүйтiп қазақтардан “әруақ қашыпты”(?). Байбота ендi сол “әруақтың” қазақтарға “қайтып оралғанын” көксейдi, екi етегi көзден телегей теңiз болып аққан ыссы жасына толып зар еңiреп жылайды, күйрей қаусап қамығады!(?) Мен оқушы жұртшылыққа онсыз да түсінiктi бұл өлеңдi толық талдап жатпаймын, тек оның бiр-екi тұсына ғана тоқталамын. Бұл жерде айтарым, — бiрiншiден, кемел де кемеңгер дiн исламның артықшылығын Абайдың өзi айтып отыр, оны бұл жерде дәлелдеп жату басы артық нәрсе; екiншiден, “мешiтте нең бар, ей, қазақ” деп айту — күллi халқымыздың қай дiнге сенем десе де еркi барлығын ұмыту, оның хақына қол сұғу; жалпы олай деп айтуға Қошым НОҒАЙ Байботаның қандай хақысы бар? Әлде өзiн “Аллаға теңестiрген” ол өзiн бұл арада “жаңа пайғамбар” ретiнде сезiп-бiлiп отыр ма? Ондай болса, кәрәмәтын көрсетсiн?! Үшiншiден, Алланың ұйi — бәйт-ул-аллахты жер бетiнде екi аяқты бәндә өз қолымен соққан ғимараттан аласа деу мүлдем күпiршiлiк, ислам дiнiнiң негiзгi ұстындарын, жалпы оның рухы мен пәлсәпасының өте асқақтығын түсінбегендiк болады. Төртiншiден, Зәрдошта-Заратустраны “қартайды”, “Алланы алжыды“, оның “құлағы мүкiс” т.б. деу мүлдем астамшылық, барып тұрған жауапсыздық, дiндi боқтап балағаттау, тiл тигiзу! Кезiнде терiс пiкiр айтқаны үшін мұсылмандар Диуанаи Машрабтың тiрiлей бiр қабат терiсiн сыпырып алған-ды! Бесiншiден, ислам дiнiн тұтынғаны үшін қазақтардан неге “әруақ қашуға” тиiс? Үйтетiндей бiз немене ел ретiнде азып-тоздық па, жақсы әдет-ғұрпымыздан, үрдісiмiзден жаңылдық па, ар-ұяттан бездiк пе, нәпсiге, хәмрийатқа, зинақорлыққа, бәңқорлық-нашақорлыққа салынып, тiлiмiздi ұмытып, күнәға белшемiзден баттық па? Ау, қазақ халқында мұның бiрi де жоқ емес пе? Сонда қазақтың Қоңырат дейтiн тайпасына жататын Қошым НОҒАЙ Байботаның күллi қазақты ескi дiнiн “сатқан”, “ақылы азған ұрпақтың” ұрпағы, “әруақ қашқан” бiр оңбаған ел деп жазғанын не деп түсінуге болады? Әлде ол исламды, Алланың елшiсi Мұхәммәд пайғамбардың рухын қорлап, атақ шығару үшін iшi қойыртпақ, жалаға толы “кiтапсымақ” жазған Салман Рушдидiң жолын ұстанып отыр ма? Егер қазақтардан, шынымен, Байботаның жазуынша, “әруақ қашқан” болса, онда, басқа жақсы, өнегелi нәрселерiмiздi айтпай-ақ қоялық, бiздiң батыр да кемеңгер ата-бабаларымыз осыншама ұлан-ғайыр жерiмiздi сырттан төнген жаулардан қалайша қорғап қала алған? Бұл деген барып тұрған күпiрлiк емес пе? Мұны арабтар дiнге сенбейтiн кәфир-кәфируна деп атайды. Олай демеске менiң де бұл арада еш шарам қалмай отыр. Осы арада осындай елдiң ынтымағын, бiрлiгiн бұзуды, мемлекетiмiздiң ұстынын әлсiретiп, оның тұбiнен ор қазып, жалпы халқымыздың негiзгi басты нышанының бiр — дiндi өзгертiп, сүйтiп баяғы жабайы шаманизм-жәһийлийә заманын қайтып орнатуды көздеп, халқымыздың мың жылдан бермен қарай тұтынып келе жатқан дiнi — исламға тiл тигiзетiн, оның негiзгi бес ұстынын қорлайтын, балағаттайтын, оны құбыжық қып көрсетуi аздай, исламды қабылдаған “ақсақалдарымызды аузы қисық” деп әжуалайтын, “Жазушы” баспасынан қазынаның есебiнен пәленбай мың теңге жұмсалып, 1000 данамен елге таратылып отырған әлгiндей кiтапты бiздiң Бас мешiтiмiздегi сәлделерi дағарадай имамдар оқымай ма екен деген күдiк өз өзiнен кеп туындайды. Әрине, мен бұл жерде ортағасырларда Батыс Европада болған исашылдар-иезуиттердiң орденi немесе қатал цензура керек деп отырған жоқпын, қалай дегенмен де бiздiң елiмiздiң басты нышанына тiл тигiзетiн, оны қорлап, күллi, жiмлә жұртымызға жала жабатын, оны “өз дiнiн сатқан” бiр ел дейтiн, соны тасқа басып шығарып отырған ежелгi қара шаңырақ бүгінгi “Жазушы” баспасының қолайсыз қызметiне, мынадай iшi көргенсiздiкке толы кiтапқа бiздiң Бас мешiтiмiздiң дiни тұрғыдан өз бағасын беруi қажет-ақ! Үйтпеген күнде, ертең-ақ бармағымызды тiстерiмiз айқын.

Соңғы кездерi және бiр қынжыларлық жәйт, — бiздiң баспасөзiмiзде Елiмiздiң басшысының атына арнап неше түрлі қолайсыз сын айтушылардың саны көбейiп барады. Әрине, демократияның шарты бойынша, Елдiң басшысы да өзiмiздей ет пен сүйектен жаратылған адам, оның жүргiзiп отырған iшкi-сыртқы саясатын т.б. сауатты түрде, асқан мәдениетпен сынағанның еш айыбы жоқ. Бұл арада қатты ескеретiн нәрсе,- халқымыздың бүткіл болмысының нышаны — тiл мен мен дiн болса, Елдiң басшысы — бiздiң мемлекетiмiздiң, жалпы оған халық сенiп берiп отырған билiгiмiздiң символы, нышаны боп есептеледi. Демек, Елдiң басшысын сынау — оны басшылыққа көпшiлiк боп сайлаған халықтың сенiмiн сынау деген сөз. Еш уақытта Бұны ұмытуға болмайды. Сосын Елбасшысын сынаған кiсiнiң өзi сол мемлекетiмiздiң дәрәжәсында, биiк деңгейде ойлай алатын кiсi болуға тиiс. Өкiнiшке орай, көбiне көп бiзде олай бола бермейдi. Мәселен, 1986-ыншы жылы Қазақ Телеайнасының музыка редакциясына бiр күнде жұмысқа тұрып, аз уақыт бiрге қызмет iстескен, ұнемi президентiмiз бен үкіметiмiздi “батыл сынап” жүрген Х.Қожахметовтi алайық. Сол кездерi бiрнеше ән шығарған ол ҚазМУ-дың журналистика факультетiнiң екiншi курсында сырттай оқып жұр екен, бала-шағасы, от басы жоқ ол Талғардағы бiр дұкенде сатушы боп iстейтiн, басы бос бiр келiншекке демалыс сайын барып тұратын едi. Бұл жерде ашық айтарым, — Хасеннiң атақты желтоқсан оқиғасына ешқандай да қатысы жоқ, сол кездерi бiрге қызмет iстескен мен оған толық куәмiн, ол 1986-ыншы жылғы желтоқсан айының 18-i күнi Талғардағы әлгi келiншегiне барайын деп, автобус күтiп тұрған кезiнде, бiр топ жас жiгiт-қызбен бiрге қолға түсіп қалған. Бар-жоғы осы ғана! Бiз редакцияның қызметкерлерi сотқа осыны айтып, куә болып та барғанбыз. Сүйтсе, оның бұрындары да жасаған бiрдеңелерi бар екен, бiреулер оны Кеңес заманында жалпыға мiндет боп саналатын — әскерге барудан қашып кетiп, iстi болған дейдi. Ал Хасеннiң өзiнiң айтуына сенсек, ол Қазақстанда “Жас тұлпардың” жасырын ұйымын ашып, Кеңес үкіметiмен күресiптi”, т.б. Бұған сене қою қиын, ол кездерi ондай “күрескер” шыға қалса, оның бүгіндерi қай жерде жататыны белгiлi, жалпы Кеңес заманында қазақ жастарының арасында ондай ұйым деген мүлдем болған емес. Ал “Жас тұлпарға” келсек, мен оларды кезiнде көрген кiсiмiн. Мен 1965-iншi жылы ҚазГУ-дың бiрiншi курсында оқып жүрген кезiмде Мәскеуден МҰрат Әуезов басқарған “Жас тұлпар” дейтiн Мәскеуде оқитын қазақ жастарының ұйымының мұшелерi университеттiң үлкен залында өткiзген кездесуiне қатынасқан едiм. Онда ешқандай да саяси әңгiме, Кеңес үкіметiне қарсылық бiлдiру деген т.б. болған жоқ, керiсiнше, ауылдың, жалпы қазақ халқының жай-жапсарын бiлмейтiн олар гигиена, тазалық, т.б. туралы әңгiме айтты. Сол жиналыста сол кездегi жас жазушы І.Жұмадiлов шығып сөйлеп, олардың қазақша бiлмейтiндiктерiн сынады, т.б. Ол жәй ғана студенттердiң, негiзiнен, қалада туылып-өскен жастардың ұйымы болатын. Сол кештiң ертесiне оларды Мәскеуге шақырып әкеттi деп естiдiк, содан кейiн “Жас тұлпар” дейтiн ұйым мүлдем жабылып қалған едi. Ендi бүгіндерi сол “Жас тұлпар” дейтiн жастардың аз уақыт қана өмiр сұрген ұйымын “Алашорда” партиясының қатарына қоюға тырысып жүргендердi көрiп, мен қатты таңғалам. Соның iшiнде желтоқсан оқиғасына ешқандай да қатысы жоқ, оған мүлдем қатынаспаған Х.Қожахметовтiң бүгіндерi сол дұрбелеңнiң бел ортасында жүргендей боп сөз айтып, Елбасшысын “қатты-қатты, батыл” сынап жүргенiн көргенде, өз жағамды өзiм ұстаймын. Кәзiр бiзде осы Х.Қожахметов сықылдылар көбейiп барады. Тiпте Елбасшысына арнап, оны мазақтап өлең жазатындар да бой көрсете бастады. Бұдан Қошым НОҒАЙ Байбота да бас тарта алмапты. Ол “Солдат” дейтiн газетте (21.03.2000 жыл) жарияланған бiр өлеңiнде әуелi Іырғызстанның президентi А.Ақаевтың басын Ельцин қасықпен ұрып жарғанда, ол оған ештеңе дей алмады, себебi “алыса алмайды арыстанымен тау-тастың тағы(?) таутаны”,- деп А.Ақаевты бiр мазақтап алады да, одан әрмен президентiмiз Н.Ә.Назарбаевты былайша “масқаралайды”:

Қор болып (?) Гордың алдынан, әппақ

қудай боп (?) шыққан қалшылдап (?)

Нұрс ұлтан сөзге болды ма қақпақ(?),

қапты “иттер” оны арсылдап(?).

Жұрсе де ойлап қамын қара басының(?),

дүние қуып (?) қайырсыз,

шығармай шашау далаға шығын,

жатпас па ед ұйде уайымсыз?!

НҰрекең халi — аянышты хал (?),

қойса да болар мұсiркеп (?).

Қолында не бар таяныш қылар (?):

тауқымет, сорын (?) түсін тек.

Осы ұш шумаққа сенсек, бiздiң Елбасшымыз тек қана “қара басының қамын” ойлайтын, Гордың алдынан “қалшылдап”, “қор болып шыққан”, “қайырсыз дүнияны қуып жүрген”, “қолында таяныш қылатын ештемесi де жоқ”, “халы аянышты”, “тауқымет, соры” жетерлiк, “сөзге қақпақ бола алмаған”, не бiр “иттер арсылдап қауып жүрген”, кiсi “мұсiркейтiндей” мұсәпiр бiреу екен!? Сонда осындай “мұсәпiрдi” Елдiң басшылығына хан көтерiп сайлаған қазақ халқының халi қандай болмақ? Әлде ол да саяси жағынан өспеген, пiспеген, кiмдi хан көтерерiн бiлмейтiн мұсәпiр ме? Жалпы мемлекеттiң дәрәжасында ойлайтын шамаға жетпеген Байботаның бұлай деп жазғанын қалай деп түсінуге болады? Оның осылай деп орынсыз таққан кiнәларына, басқасын айтпағанда, бiздiң Елбасшымыздың Қазақстанда тұратын жүзден аса ел-жұрттың басын бiрiктiрiп, оларды ауызбiршiлiкке шақырып, бiздiң елiмiздi басқа жақта болып жатқан бұлiншiлiктен т.б. сақтап, ұлт жөнiнде көреген саясат жүргiзiп отырғанының өзi қарсы келтiрер дәлел ретiнде көрiнбей ме? Жалпы Кеңес заманында коммунашылдардың басқару мектебiнен өткен, соның қазанында әбден қайнап-пiскен, алды-артын жүз шақырым жерден ойлап-пiшiп отыратын, қазақшаңа да, орысшаңа да судай, iшкi-сыртқы саясатты асқан бiр сақтықпен, абайлап жүргiзiп отырған, экономика, шаруашылық т.б. саласына келгенде аса бiлгiрлiк көрсетiп жүрген Елбасшысы Н.Ә.Назарбаевқа бұлайша қара күйе жағып, оны масқаралауға тырысудың не жөнi бар? Бұл, ең алдымен, соны хан көтерiп отырған қазақ халқын масқаралауға тырысу емес пе? Әрине, мен бұл арада Елбасышымызға жағынайын не оны еш мiнi жоқ кiсi деп, асқақтата дәрiптейiн деп отырған жоқпын, сөз жоқ, кез келген кiсiнiң кемшiлiгi болады, мәселе бұл арада соны ел болып, қауым болып, аса бiр әдеппен, үлкен мәдениетпен айта бiлуде, дәлелдеп көрсетуде жатыр. Бұл бiр. Екiншi бiр айтарым, өз заманында А.Пушкиннiң: “Царю не должно сближаться(?) лично с народом. Чернь перестает скоро бояться(?) таинственной (?) власти и начинает тщеславиться своими сношениями с государем”,- деп жазған пiкiрiнiң бүгіндерi ескiргенiн қатты ескеру қажет. Бiрақ оның да шегi, мөлшерi бар. Іалай дегенде де,- мейлi ол жақсы болсын, бақсы болсын,- өзi қалап, өзi сайлап хан көтерген басшысын сыйламаған, оны Байботаша әжуа қылған елдiң көсегесi онша көгере қоймайды. Бiзде демократия шарттары, сөздiң бостандығы т.б. бар екен деп ауызға келгендi аталау iргелi елдiң жақсы мiнезiн көрсете бермейдi.

Жарайды, өлеңiн жазып, “кеуiл көтерiп” жүрген Байботаныкiн бiр еркелiк деп бiлелiк. Ал кезiнде үкіметтiң құрамына кiрiп, Қазақстанның Іырғызстандағы елшiсi боп тұрған кезiнде, ресми кiсi боп есептелетiн М.Шахановтың өзiмiздiң Елбасшымыз туралы оданы, қолайсыз сөз айтуына жөн болсын? Ол керiсiнше басқа елдiң адамының көзiнше бiздiң Елбасшымыз туралы мүлдем басқаша айтуға тиiс қой! Бiрақ М.Шаханов терiс аунап тұседi. Ол Ш.Айтматов екеуiнiң атымен жарық көрген “ІҰз басындағы аңшының зарында” (Москва, 1998 жыл.) Арал теңiзiнiң мәселелерi жөнiнде Іызылорда қаласында өткен бiр жиналыста өзiнiң жҰлқынып шыға сап сөйлеп, онда ХIҮ Людовик тураалы бiр притча айтқаны жайлы жазады. Содан соң ұзiлiс жарияланады. Ол жайында М.Шаханов былай дейдi:

“ Нас пригласили к обеду, во главе стола сели Колбин с Назарбаевым, заведующий сектором КПСС, первый секретарь Кзыл-Ординского обкома партии Ауельбеков и я… Нурсултан Абишевич и тут же по русски, повернувшись ко мне (сөйлейдi,-Б.А.): “Мухтар… как понять твои слова насчет короля? Какое это имеет отношение к Аралу? Не Геннадия ли Васильевича ты задеваешь этим примером?

В тот же миг Колбин изменился в лице:

— Э, в самом деле, ты под этим королем не меня вывел? А давеча я что-то не очень вник,- с напряжением спросил он меня.

— Нет-нет, что Вы, я имел в виду вовсе иное…- ответил было я…

Обед продолжался при полном отсутствии у меня аппетита”. (381-382 б.б.).

Сүйтiп, М.Шаханов бiздiң халық өзi сайлап, өзi хан көтерген қадырданды Елбасшымызды кiсiлердiң арасына от тастаушы, оларды бiр бiрiмен шағыстырушы, кiсiнi арандатушы, орысша айтсақ, барып тұрған провакатор ғып шығарады?! Және бiр ескерерi, бұл кiтап орыс тiлiнде миллиондаған тиражбен шығып, жүздеген тiлге аударылып, шетелдерде басылып отыр! Сонда оны оқыған басқа ел-жұрт бiздiң Елбасшымыз, оны хан көтерген қазақ халқы туралы не ойлайды? Бүгіндерi, мiне, осыны тарса ұмытып, қадырданды Елбасшымыздың жақында ғана жазушылармен өткен кездесуiнде М.Шахановтың оған “өлең-мақала” арнап, оны оқимын деп, көзге бiр түсіп қалғысы келгенде, онысына қарсы шыққан жазушы Д.Исабековтiң ( шынында да, бұл ресми кездесу өлең оқитын жер емес қой! — Б.А.) көп Ұзатпай “итiн” шығарған оның осындай қолайсыз iс-әрекетiн қалай деп түсінемiз? Жалпы бұ не өзi?

Мiне, осындай жәйттердi ойлап отырып, әлi де ұлтымыздың бүткіл болмысын көрсетер, соны айғақтар екi нышанымыз — тiлiмiз бен дiнiмiздiң бүгінгi хал-ахуалына онша назар аудар бермейтiн бiр қалпымыздың барлығын мен анық көргендей бола берем. Шынында да сондай. Кәзiргi кезде кешелерi автократ болған, бүгіндерi “заманың тұлкi болса, тазы боп шалдың” шартын ұстанып, аяқ астында “кеңпейiл” “демократ” бола қалғандардың дуылдата-шуылдата айғай-ұран салып жүрген заманында кiмнiң бұрыс, кiмнiң дұрыс екендiгiне көз жеткiзу үшін бiраз қиналып, өткен-кеткендi еске алып, барынша ойланып-толғануға тура келедi. Бұл арада, расын айтсақ, бiресе үкіметке бара сап, мiнiстiр-уәзiр бола қалатын, одан тұсе қалған жағдайда, терiс аунап түсіп, оппозияшылмын деп кеңiрдегiн жырта жар салып, елдiң берекесiн қашыратын, өздерiнiң арттарының таза еместiгiне қарамастан, басқаларды жегiш, парақор, т.б. деп айыптайтын, сүйтiп елдiң басын айналдырып, заңның не екендiгiн бiлмейтiнiне қарамастан, заң шығарушы мекеме — Мәжiлiске депутат боп сайлана қалатын ондай желөкпе, бәтуасы жоқ шолақ белсендiлердiң көбiн ( әрине, олардың iшiнде шын азаматтары да баршылық, -Б.А.) тек қана қарақан қара басының қамын ойлап жүрген оңаза бiреулер демеске амалың да жоқ. Ондайларға тiл мен дiн деген ең өзектi нәрселерiң тек ұрымтал тұста айғай сап, атақ-абырой алып қалатын, атақ шығаратын Ұтымды “көзiр” ғана. Мiне, осыдан, халқымыздың тұрмыс-тiршiлiгiн, арман-мақсатын, оның негiзгi нышандарын бiлдiретiн, айғақтайтын, көрсететiн ең қымбат нәрселерiмiздi көкбазардың алдамшылығы жетерлiк арамза саудасына салып жүрген жолбикелерден бiратола құтылмайынша жалпы ел-жұртымыздың көсегесi онша көгере қоймайды. Соны тереңiнен түсінетiн, басқаша айтсақ, көлденеңнен келген көк аттыға жалынбай, өз қамырымызды өзiмiз илеп, өз етiмiздi өзiмiз асып, оны нағыз қазақы “бесбармақ” ететiн уақыт жеттi. Осы жәйттi барынша Ұққанда ғана, халқымыздың бүткіл болмысын, жаратылысын, рухын көрсетер негiзгi қадау-қадау екi нышанымыз — тiлiмiз бен дiнiмiз қара еменше бүгінiмiзге тамырын тереңдете жiберiп, өзiнiң қара дауылдың екпiнiне еш те иiлмейтiн, одан морт сынбайтын, қуатты да әсем жасыл жапырағы жетерлiк бұжыр-бұжыр бұтақтарын болашақ замандарда дүнияға келер, таза қазақша сөйлеп, таза қазақша ойлайтын, екi бетiнен иманы төгiлiп тұрған, елдiң намысын ешкiмге бермейтiн, адамгершiлiгi зор, ар-ұжданы ақ қардан да таза төл ұрпақтарымыз саяласын деп, барынша кеңiнен жайып, ғасырлар бойы мыңқ етпей тұра алмақшы. Ләйiм соған жазғай!

2004-iншi жылғы қараша айы.