Өткiншi өлең өрiсi: магнит өрiсiндегi сол қолдың заңы

Талай-талай зерттеу, тәжiрибеден кейiн физикадағы (табиғат деген сөз, — Б.А.) электр ағыны (ток) өтiп жатқан өткiзгiшке магнит өрiсiнiң әсер етуi атақты сол қол заңын тудырған едi. Ол заң бойынша электр ағыны (ток) бiздiң жайған сол қолымыздың алға қарай созылған саусағымыздың бағытымен жүрсе, ал магнит өрiсiнiң сызықтары алақанымызды тура тесiп тұратын болса, онда бiздiң бас бармағымыз өткiзгiшке әсер етер күштiң бағытын көрсетедi. Мұның қазақшасы, бiр бағытпен тура бара жатқан жолдың (электр ағынының) дәл үстiнен немесе астынан екiншi бiр жол (магнит өрiсi) тiкпе-тiк (перпендикуляр) түсетiн болса, онда негiзгi әсер етер күш сол жаққа қарай бұрылып кетедi., яғни басқаша айтсақ, бүйректен сирақ шығады. Осы жәйт физикада Лоренц күшi дейтiн атпен бүгiндерi өзiмiз күнде көрiп жүрген телеайнада (телевизор) магнит өрiсiнде электрон сәулелерiнiң ауытқуы арқылы қолданылады. Мiне, осы заңды бiздiң әдеби процессiмiзге де қолдануға әбден болады. Мәселен, негiзгi әдеби процесс (электр ағыны делiк) тура бағытта бара жатқанда, оған тiкпе-тiк (перпендикуляр) қалыпта екiншi бiр әдеби қауымның күшi (магнит өрiсi) әсер ететiн болса, онда әдебиетке әсер етер үшіншi бiр күш бүйректен сирақ шығарып, сол жаққа қарай тартады, яғни, мұны басқаша айтсақ, негiзгi әдеби процестiң бағытын (магнит өрiсiндегi электрон сәулелерiнiң ауытқуы сықылды, — Б.А.) сол жаққа қарай қисайтып жiбередi. Мiне, осы жағдай қазақ әдебиетiнде өткен ғасырдың 70-80-iншi жылдарынан бастап (60-ыншы жылғылар әкелген соны леп әлсiреп, — Б.А.) бүгiнге дейiн “бүйректен сирақ” шығарып, әдеби процеске зор зиянын тигiзiп, ерекше бiр тоқырау кезеңiн орнатып отыр. Бұл тоқырау бiздiң қарасөзiмiзде де, өлеңсөзiмiзде де баршылық. Ол оның iшiнде поэзияда өте-мөте басым. Мұндай тоқыраудың, негiзгi сара бағыттан ауытқудың (ауытқыған электрон сәулелерi!) негiзгi себебi бiзде өткiншi дүниелердiң маңыр өрiсiнiң (магнит өрiсi!) әбден тұрақтап, қоныс теуiп алғандығы дер едiм. Мұны басқаша қисындасақ, кәзiр қазақ поэзиясында ортанқол, күнi ертең-ақ өтiп кетер жеңiл, арзан, жалған өлеңдердiң қалың-қалың кiтап боп, тауыстың қанатынша әсемделе безендiрiлiп шығып жатқандығы және де олардың небiр үлкен сыйлықтарды алып, поэзияда өзiн өзiн заңдастырып жатқандығы дер едiм. Мен әдеби процестегi осы физикадағы сол қол заң сықылды барып тұрған солақайлықты аңдап, өткен жылы қазақ өлеңi туралы жазған мақаламда өткен ғасырда жасалған жазба әдебиетмiздiң жүрiп өткен жолына үңiлiп, шыққан биiгiмiз бен түсiп кеткен ойпаңдарымызды анықтап, сол заманда әдебиетте белең алған басты-басты тенденцияларды көрсетiп, содан сабақ түймекшi болған едiм. Былайша сырттай қарағанда, мұнда тұрған еш айып та жоқ. Егер осылайша өз жүріп өткен жолыңа қайта бiр көз тастап, жетiстiгiң мен кемшiлiгiңдi бiлiп, оның сырын сараптап, болашақта қай маңға қарай бет алатыныңды белгiлеп отырмасаң, әдебиеттi айтпағанда, ғылымның өзiнде де өсе қою еш болмас едi. Менiң бұл жерде көздегенiм көтерiлген мәселе жөнiнде әдеби қауым жан-жақты сөз етiп, бiр тұжырымға келе ме дегендiк едi. Бiрақ өкiнiшке орай, менiң ол талабымды қаламдастарым жоққа шығаруға тырысып, пiкiр таластырып, ой жарыстыруға келгенде қорқасоқтап, менi балағаттап, боқтап, “халық жауы”, “әдебиеттiң қас дұшпаны”, “оны соттау керек”, “құрту керек”, т.б. деп әбден өзеуреп бақты. Осы жерде “Қазақ әдебиетi” газетi нағыз шашасына шаң жұқпас “Құлагер” боп шықты: ол бiр жарым айдың iшiнде мен туралы боқтыққа, балағатқа, ғайбатқа толы табаны күректей 6 материал жариялап та үлгердi. Одан “Жалын” жорналы мен “Ана тiлi” газетi де еш қалысқан жоқ. Осы айқасқа басқа да атақты мекемелер де “қызу” ат салысты. Мен бұған еш ренжiген де емеспiн. Бiлген кiсiге бұл қазақтың әдеби қауымына қашаннан сүйексiңдi боп кеткен қасиет, сол себептi оны еске алып жатудың өзi де артық. Бұл арада баса айтатын нәрсе, — әлгi маған қарсы дау-дамай шығарып жүргендердiң денiнiң әлi де әдебиетте ештеме бiтiрмеген, өз беттерi, бағыт-бағдары жоқ, қойыртпақ бiрдеңелердi кiтап қып тоғытып шығарып жатқандар екендiгi. Бұл, шын мәнiнде, бүгiнгi қазақ поэзиясындағы негiзгi үлкен бiр сырқат, сүйекке сiңген кесел. Оның негiзгi себебi қазақ жырының ғасырлар бойы ауызша шығарылып, ауызша көп алдында орындалып, шын мәнiнде, дала эстрадасының рөлiн атқарғандығынан. Өткен ғасырда бiзде жазбаша жасалынған әдебиет бой көтергенiмен, сол жазба әдебиетке тән ойлау, соның үрдiсiн қалыптастыру мәселесi әлi де фольклордың аясынан онша ұзап шыға алмаған едi. Соның нәтижесiнде бiзде “халық ақындары” дейтiн қолапайсыз бiр атау пайда болды. Ленин мен Сталиндi, партияны мадақтап, аспандата жырлату үшін оларды сонша дәрiптеп, соншама көтердi. Олардан өлеңдi жазып шығаратын бiздiң шайырларымыз да еш қалыспады. Мәселен, басқаны айтпағанда, Қ.Аманжоловтың өзi сол “халық ақындарының” ыңғайында қаншама толғау шығарды десеңiзшi! Сол қолайсыз үрдiс бiзде 60-ыншы жылдары әдебиетке келген үлкен бiр лектiң әсерiнен жойылды. Бiрақ оның орнына көпiрме публицистика, басқаша айтсақ, газет поэзиясы келдi. Бұған сол кезде Мәскеуде боп жатқан әдеби процесс те әсер етпей қоймады. Оның негiзгi бiр себебi, — ол кезде өзгеше жазылған дүниелердiң жарық көруiнiң қиын болғандығынан едi. Сондықтан Орталықта да эстрадаға әуестiк қатты бел алды. Мәселен, мен Е. Евтушенконың өлеңдерiн 1957-iншi жылдардан берi оқып келемiн. Оның 1959-шы жылы жарық көрген алғашқы “Взмах руки” дейiтiн бiр томдығы менде әлге дейiн сақтаулы тұр. Осы жинақта ол шынайы суреткер ретiнде көрiнген-дi. Ендi 60-ыншы жылдан бастап ол эстарадаға әуес болды да, дуылдаған-шуылдаған бiр тiршiлiкке араласты да кеттi. Соның салдарынан Е. Евтушенко суреткерлiгiнен қағылып, жадағай үгiт-насихатқа, патырлаған публицистикаға ден қойды. Одан Р.Рожденственский, А.Вознесенский, Б.Ахмадуллиналар да қалыспады. Мiне, осы бiр жағдайдың салқыны бiздiң поэзиямызға да өз әсерiн тигiзбей қойған жоқ. Бiзде де эстрадаға шығып ап, өлең оқығыштар көрiне бастады. Оның көш басында Т.Жароков болды. Тайырдың атақ-даңқы жер жарып тұрғанда, Ә.Тәжiбаевтың үні поэзияда онша естiле де бермейтiн-дi. Бұл бiр. Екiншi бiр келеңсiз жағдай, бiздiң поэзиямызда ескi синкретизмiнiң көпке дейiн орын алып келгендiгi болатын. Ол әлi де анда-санда шаң берiп қалады. Мұны таратып айтсақ, бiздiң поэзиямызда ән мен өлеңнiң терме, толғау, жыр түрінде бiр жерде бас қосып, жазу өнерiнен гөрi, жұртшылық алдында орындалуға лайықталған өнер түрінде жiгi ажыратылмай үстемдiк құрып, ұзақ тұрып алғандығы едi. Бiз бұл жәйттi бүгiнгi айтыстан анық көремiз. Кезiнде оған қатыспаған қазақ шайырлары кемде кем. Одан тыс, — осы бұрынғы үрдiспен өлеңдi көп алдында домбыраға қосылып шығарып салу жағдайы баяғы жыраулардың, сал-серi мен қызық, қыз-қырқынды қуғыштардың шабыт шақыру, кеуiл көтеру, “әндiрәку ансамбль” дейтiн тозған бiр әдеттi қайтадан қоздырды. Ол әдет бойынша өлең шығаратын кiсiнiң бойында бәрi де болуға тиiс, яғни басқаша айтсақ, өлеңшi әрi серi, әрi перi, әрi күйшi, әрi жыршы, әрi бұрынғы үрдіспен от басының шаруасына бас қатырып жатпайтын, бүгiнгi тұрмыс-тiршiлiктiң ау-жайын бiлгiсi де келмейтiн, оны зерттемейтiн, керiсiнше, ана той, мына тойды қуалап, думан қуып, сауық-сайран құрып, өлеңдi арнау ретiнде оп-оңай шығара салатын болуға тиiс. Ал бұл профессионал жазба поэзияға мүлдем қайшы келедi. Мiне, осыған қарамастан бiр кезде ескi үрдісiмiздi қайтадан тiрiлтейiк деген ұранмен бiзде жырау үрдісiн қайтадан насихаттау басталды да кеттi. Бұл жерде қандай жанрдың да өз заманында туылып, уақыт өте ескiрiп, өнер саласынан шығып қалатындығы ескерiлмедi. Мен бұл жерде бүгiнгi эстрадада орындалатын, қысқаша қайырылатын, түрі де, мазмұны да жаңғыртылған терме жанрына қарсы емеспiн, тiпте кезiнде 1986-1988 жылдары Қазақ телеайнасында “Терме” хабарын жүргiзгенмiн де. Мәселе бұл жерде сол термешiлiк үрдісiнiң тек қана қазақ эстрадасында қалып қоймай, оның бүгiнгi жазба поэзияға да басқаша бiр түрде әсер етiп отырғандығында, басқаша айтсақ, бiздiң шайырларымыздың өздерiн кәдiмгi прозашсы сықылды жазба әдебиеттiң өкiлi деп есептемей, керiсiнше, бұрынғы сал-серiлердiң т.б. ұрпағындай көрiп, той-думдан, қыз-қырқын, қызық қуып жүріп асығыс-үсiгiс өлең жазып жүргендiктерiнде болып отыр. Соның салдарынан бүгiнгi шайырларымыздың денi, кәрiсi бар, жас перiсi бар, орынсыз жеңiлтектiкке салынып, өлеңдi тез суырып жаза салғанына мәз болып, сонысын артықшылық, мақтан тұтынып жүр. Ал бұл әр кезеңдегi, әр замандағы синкретиканың ажыратылатын процесiне мүлдем қайшы келедi. Мәселен, басқаны айтпағанда, физиканы алайық. Ол кәзiр атам заманғы Аристотельдiң физикасынан мүлдем қара үзiп кеттi, ол неше алуан салаға бөлiндi. Әдебиеттегi жанрлар да сондай. Бұл жағдай Батыс Европа соншалықты құнды дүниелердiң қала қоюы екi талай болатын. Бiз бұған бүгiндерi толық куә болып та отырмыз. Одан тыс бiздiң әдебиетте сонау 60-ыншы жылдары басталған С.Есенинге көзсiз елiктеу деген де керi әсерiн тигiзбей қойған жоқ. Соның салдарынан талай-талай қабiлеттi деген шайырларымыз жазар дүниелерiн толық жаза да алмады. Солардың санатында Т.Бердияров, Қ.Шаңғытбаев, Т.Исмаилов, М.Мақатаев, С.Оразаев, М.Отарәлиев, Ж.Жақыпбаев және басқалар бар болатын. Осы Есенинге елiктеп-солықтау М.Мақатаевтың:
 
Мен де сендей, Серега, күнәдамын,
жыр азабын тартамын, тiл азабын.
Туған ауыл, туған жұрт қайда барсам,
қайда барсам, қасымда Рязаным, —
 
деп өлең жазғаннан кейiн осы бiр қолайсыз “эстафетаны” кейiнгi буын өкiлдерi жалғастырды да кеттi. Осы саптың алдыңғы жағында болған Е.Iбiтанов Есенинге арнаған бiр өлеңiнде:
 
Қуады оны ақ боран,
басбұзарларша ысқырып, —
 
деп жазды. Мұны сол кезде сонау Өзбекстанда жүрген Е.Раушанов:
 
Планета боп Есенин айналып жүр,
Есенғали ауылда қой бағып жүр.
Есенғали ауылда қой бағып жүр,
Есениндей болсам деп ойланып жүр, —
 
деп өзiнiң поэзиядағы негiзгi алған бағытын ашық айтқан-ды. Мұны Қарағандының бiр түкпiрiнде жатқан С.Ақсұңқарұлы өзiнiң “күндiз түні Есениндi оқитынын” айта кеп:
 
Көкке кеттi Есенин… Елегiздiк
Есенғали екеумiз жерде қалып, —
 
деп, өздерiнiң Есенинсiз шынымен жетiмсiрейтiндiктерiн жасырмады. Әсiресе, оның математика сабағында үлгерiмi нашар болғандығын:
 
30-ға 30-ды қоса алмаған Сергейше
талай рет шатасқаным есiмде, —
 
деп жазатыны қызық. Ал Ұ.Есдәулетов Есениннiң Пушкиннiң ескерткiшiн құшақтап тұрып суретке түскенiн айта кеп:
 
“Жынды ма…”
“Иә, жындымын, Есенин мен!” —
 
деп орыс шайырының аузына “жынды“ дейтiн сөздi еш қысылмастан салып кеп жiбередi!
 
Бұлардан әдебиетке кейiнiрек келген С.Нұржанов пен Сабыр Адайлар мүлдем асып түседi.
 
Сергей, Сергей, о Сергей,
мен де ынтықпын молаға (?).
 
Мен де сенше бүлдiргем,
мен де сенше ұрынғам.
(Светқали)
 
Есениндi елжiретiп жылатқан,
Есенинше мен де жылап тынықтым (?).
 
Ажал — ару (?)
көрсетедi өңешiн (?),
“Сабыр түгел, Сергейлер де кеттi”, — деп.
 
Кешiр, аға, мен де бұзық атандым,
осы жолы тойып алып шарапқа.
(Сабыр Адай)
 
Мiне, осылайша елiктеген мына тiрлiктегi ар-ұждан мәселесiне назар да аудармайтынын анық бiлдiредi:
 
Iбiлiске iркiлместен қол берем (?)
ендi бiлдiм дүниенi нарқын бұл (?)
(Сабыр Адай)
 
— деп, олар үзiлдi-кесiлдi түйiн де жасайды. Осы Есенинге көзсiз елiктеген ерсi әрекет әлi де жалғасып келедi.
Мен бұл жерде шайырларға уағыз айтайын деп отырған жоқпын, әркiмнiң қалайша тiрлiк кешем деуiне толық хақы бар. Тек бұл арадағы қарапайым кiсiлерге қарағандағы негiзгi айырмашылық, — әдебиетте шығарма жазған кiсiнiң өз халқы, өз оқушысы үшін өз қабiлетiне, шама-шарқына қарай рухани дүние жасайтындығы. Ол үшін оның жазған дүниесiндегi айтқан ой-пiкiрi мен өзiнiң тiршiлiктегi тұлғасының арасында мүмкiндiгiнше айырмашылық болмауға тиiстi. Мәселен, өзiң адалдық, адамгершiлiк туралы уағыздап отырып, жұрт көзiнен сырт айнала бере сол сөзiңе тұрмасаң, не болады? Бiзде ондайлар жыртылып айрылады ғой! Бұл жазушыларға да тән нәрсе. Бұған бiздiң ортамызда күнде болып жататын қисынсыз дау-дамайдың өзi-ақ дәлел. Одан тыс, — бiзде жазушы, ғалым, т.б. барынша шыншыл болсын дейдi де, көре көзге өтiрiк айтады, өтiрiк мақтайды. Осы арада бiр мысал келтiре кетейiн. Өзiнше “жан-жақты” Қ. Iлиясовтың “Тасжарған” дейтiн таңдамалысына жазған алғысөзiнде академик З.Ахметов оны гитаршы, айтыскер, күйшi, композитор, сал-серi, саятшы, атбегi, т.б. (әйтеуiр, құмарпаз насыбайшы демегенiне шүкiршiлiк,- Б.А.) деп, өй, тасырта кеп мақтайды. Оны әдеби ортадан өз орнын ала алмай, талайдан таяқ жеп жүрген кiсi етiп көрсетуге тырысады. Және де оның осы жалған “жан-жақтылығын” асыра кеп дәрiптейдi. Ал мен болсам, әр саланың басын бiр шалып жүрген Қажытайдың мұнысын ешқандай да артықшылық дей алмаймын, мұндай жалған “жан-жақтылықтың” соңы қай кезде де дилетантизмге апарып соқтырады. Бұл жерде эстрада мен жазба поэзияның арасындағы ерекшелiк мүлдем ескерiлмей отыр. Егер бiздiң прозашыларымыз дәл әлгi жiгiттердей “жан-жақты” боп, қызық қуып кетсе, мардымды ештеме де жаза алмас едi. Керiсiнше, қарасөзшiнiң терең бiлiм алуы, өмiрдiң ұңғыл-шұңғылын зерттеуiмен қатар, оның, ең алдымен, үстел басында құйрықты мықтап қадап отыруы қажет. Онсыз роман, хикая түгел, қысқа әңгiме жазудың өзi қиын. Мiне, осы қалып, осы үрдістiң бүгiнгi поэзиямызға көшуi — бiрден бiр шарт. Бұл арада жасымызға да, жасамысымызға да М.Әлiмбаевтың еңбекқорлығы, ыждаһаттылығы, өлең “жынының” қақпайтындығы, шын мәнiнде, өлеңдi шығарып салмай (бұ да өте-мөте маңызды, — Б.А.), оны жазатындығы жақсы үлгi бола алады. Бiрақ, өкiнiшке орай, бүгiнде осы жақсы үлгiге астамси қарайтындар жетерлiк. Соның салдарынан соңғы кездерi Жазушылар одағында әлi он өлең жазып үлгермегендердiң кештерi жиi өтетiн болды, газет-журналдарда пәленшенiң атындағы мүшәйра, түгеншенiң атындағы конкурс, т.б. дейтiндер өте-мөте көбейiп кеттi. Бұл шынайы жазба поэзиямыздың өсiп-өркендеуiне өз зиянын тигiзiп отыр. Оның үстiне бiздiң шайырларымыз, қарасөзшiлерге қарағанда, өз өнерлерiне аяқ астында жазыла салынатын, шығарыла салынатын, сүйтiп дүйiм жұртшылыққа қыр көрсетiп, дәрiп шашатын бiрден бiр нәрсе деп өте үстiрт қарайды. Олардың бiлiмi мен прозашылардың бiлiмiнiң арасы жер мен көктей. Мұның соңы өлеңшiлерiмiздiң өмiрдi зерттемей, бүгiнгi заманның сыр-сипатын, жағдайын бiлмей, тiпте оған назар да аудармай, басына бiр ой түсе қалса, бұрынғы бақсыларша “арқасы құрыстап”, өлеңдi қалай болса солай жаза салады. Оны кейiнiнен қайтадан қарау, жөндеу сырлап-мiнеу, өзгерту, қысқарту, қосу, т.б. атымен жоқ, басқаша айтсақ, жазба әдебиетке тән шынайы шығарымпаздық, Құлшына, бар ықыласымен еңбек ету, әдеби шығарманы жазардағы қиыншылық пен оның нәтижесiн көру, т.б. мүлдем жоқ. Соның салдарынан атүстi жазыла салынған шикi дүниесымақтар кәзiр ақша бергiштердiң арқасында, өйдәй, топылып кеп шығып жатыр! Осы жөнiнде жақында өткен жыл қорытындысында поэзия жөнiнде баяндама жасаған С.Иманасов өзiне Одақ қызметкерiнiң “бiр қап кiтап” әкеп бергендiгiн (Сәкен бiрде “Қазақ әдебиетiнде” өзiнiң кiтап оқымайтыны жөнiнде ашық айтқан-ды, — Б.А.) , өлеңнiң өте көптiгiн айтқан едi, бiрақ сол кiтаптарды оқып, ақсақал ретiнде өз байлауын айтып, тиiстi қорытынды жасай алмады. Сөйте отырып бүгiнгi өткiншi, екiншi, үшіншi, оныншы қатардағы өлең жинақтарының көптiгiн тiлге тиек етедi де, оның не себептi осылайша көбейiп кеткендiгiн, оған не себеп болғанын сөз де етпейдi. Ол бар-жоғы өткен жылдары жарық көрген кiтаптардың тiзiмiн ғана келтiреді. Бұдан Сәкеннiң әлгi “бiр қап кiтаптың” ешқайсысын да оқымағаны айдан анық көрiнiп-ақ тұр! Сонда оларды оқып шығып, әр қайсысына тиесiлi бағасын берiп, жалпы қорытынды жасамайтын болса, С.Иманасов баяндама жасаймын деп үлкен мiндеттi өз мойынына неге алған? Жалпы маман сыншы атқаратын осындай шаруаны практик шайырларға сенiп тапсырудың не жөнi бар? Олар әрi кеткенде өз түсінiгiнен, талғамы мен тәжiрибесiнен аса алмайды емес пе? Өкiнiшке орай, С.Иманасов өзi атқаратын шаруаны жұртқа қарай ысырып тастап, өзi әлгi “бiр қап кiтапты” сынау, мiнеу түгел, дұрыстап та оқып жатпай, оларды құртайық, жояйық деп келедi де, кенет 180 градусқа айналып кетiп, шын мәнiнде, өткiншi, ұзақ өмiрi жоқ, атүстi, атанның қомында жеңiл-желпi жазыла салынған кiтаптарды сынаған менi “үлкен ақындарды (?) күстәналады (?)” деп, маған негiзсiз айып тағады. Сонда жаңа ғана өткiншi өлеңдер көбейiп кеттi деп байбалам салып отырған С.Иманасовтың ендi осындай шикi дүниелердi қолдап шыға келгенiн қалай деп түсінуге болады? Бұ нағылған қырық құбылған ойын? Әлде бұл “сезiктi секiрердiң” керi ме?
Мен бұл жерде С.Иманасовпен пiкiр таластырып жатпаймын, тек қана осы жиналыста өзiме қатысты айтылған кейбiр пiкiрлерге тоқтала кетемiн. Бұ жерде негiзiнен айтарым, — бiзде әлi көркемделген поэзияның теориясы (ол орыс әдебиетнамасында да жасала қойға жоқ, — Б.А.) жасалған жоқ, бар-жоғы лириканың адам жанының не бiр қалтарысын, т.б. өзiне объект етедi деген түсінiк қана бар. Ал бұл әлi де үстірттеу, бiр жақты айтылған пiкiр. Соның салдарынан поэзияның адам — қоғам — заман дейтiн үштiктi өз жанрының мүмкiндiгiнше тексерiп, игерiп, тың тұжырым жасауына келгенде оның аясын, шеңберiн тым тарылтып жiберiп отыр. Мiне, осыған арқа сүйеген шайырлар көбiне көп қарақан қара басында не боп, не қойып жатқаны (самовыражение, — Б.А.) туралы жазудан аса алмайды немесе тiршiлiкте болып жатқан неше түрлі жағдайларды тек қана жалаң публициситка тұрғысынан қарастырғысы келедi. Мұның екi ортасында әрлi-берлi ауытқып жүргендер де жетерлiк. Бұл жерде ашып айтатын нәрсе, — жалпы поэзиядағы реализм мәселесi мен поэзиядағы кейiпкердiң сол қоғамға, дәуiрге тән етiп жасалуы, толғануы, сол кездегi неше түрлі жағдайды жеке персонаждың жан дүниесiнен өткiзiп, жеке кiсiнiң басындағы жағдайды күллi халықтың басындағы ахуалмен астастырып жiберiп, үлкен ой-пiкiрге келудiң жолы жайлы бiздiң түсінiгiмiздiң әлi де қалыптасып болмағандығы өлең жанрына зор зиянын тигiзiп отыр. Соның салдарынан бүгiнгi өлең кiтаптарынан бiз өз дәуiрiмiзге тән мәселелердiң замандастарымыздың тағдыр-талайына қалайша әсер еткенiн, iз қалдырғанын, олардың не ойлап, не жайында толғанып жүргендiгiн, бiр кiсiнiң басындағы болып жатқан жағдайға қалайша ұласқанын, т.б. анық көре алмаймыз. Кәзiргi екi иығына үкi тағылып мақталып жүрген өлең кiтаптарынан тек қана автордың жеке басының мұң-шерiне, т.б. куә боламыз. Ал бұл шынайы көркемделген поэзияның ең басты қадау-қадау талаптарына жауап бере алмайды. Ендi мен осыған кiнәлi бiрнеше жәйтке тоқтала кетейiн. 
Мен бiздiң поэзиямызға көптен берi сор боп келе жатқан iндеттердiң бiрi — дидактика, ақылгөйсу, құр дiлуарсу, дiлмәрлық, сырдаңдық дер едiм. Сөз жоқ, педагогика мен поэзия бiр бiрiнен еншi алыспай тұрған кезде бұрынғы ақыл-өсиет айтатын өлең-жырдың халық арасында атқарған ерекше қызметiн бүгiнде ешкiм де жоққа шығармайды. Бiрақ замана ағымы өзгерiп, бiздiң көркемделген әдебиет туралы түсінiгiмiз кеңейiп отырған мына тұста бұрынғы синкретизмнен ерiксiз бас тартуға тура келедi. Бұл бiр. Ендi осы үгiт-насихат айтатын өлеңдерден бас тартып отырған кезде шайырдың азамат ретiнде бет-бейнесiн көрсететiн өлеңдер жазамыз деп, соны кәте түсінiп, бiздiң қаламгерлерiмiз ендi жадағай публицистикаға салынып кеттi. Соның нәтижесiнде қандай да болмасын көркемделген әдебиеттiң негiзгi объектiсi — жеке кiсi тасада қап, жалпы категориялар алдыңғы орынға шықты. Оған бүгiндегi даңғаза, даңғыра қаққан шуға бөленiп жүрген М.Шахановтың шалағай дүниелерi бiрден бiр дәлел. Ал сонау 60-ыншы жылдары қазақ поэзиясында қала бастаған дидактика Қ.Мырзалиевтiң өлеңдерiнiң өлеңдерiнде қайта жанданып, замана ағымына, соның iшiнде бiздiң көркемдiк туралы түсінiгiмiзге қарсы бой көтердi. Бұл, шын мәнiнде, әдебиетте болған аномалия едi. Мен ол жөнiнде өткендегi мақаламда ашық айтқанмын. Кеңес дәуiрi кезiнде зор сый-сияпатты алып үлгерген, кiтап соңынан екiншi кiтапты балалатып шығара берген, бiр өлеңнiң материалынан он өлең жасаған (мұның шытырлаған ақша екенiн ескерiңiз, — Б.А.), не поэзия деуге немесе поэзия емес деуге болмайтын шалажансар жинақтарды қойша тоғытқан Қ.Мырзалиев туралы сын айту мүмкiн де емес едi. Оның естiгенi үнемi мақтау болатын. Мiне, менiң сын айтуым мұң екен, қалтасы қалың Қадыр қарсы шыға бастады. Ол жақында ғана “Айқын” газетiнiң тiлшiсiне берген сұхбатында (29.04.2004 ж.) “Жазушылар одағы демократиялық одақ екенiн бiлемiз. Сондықтан баяндаманы жасайтын қаламгерлер осы одақтың мүшесi (?) болуы керек. Оларға “Халыққа, елге әдiл сөз айтыңдар деп тапсырма берiлуi (?) қажет”, — деп кiсi таңғаларлық сөз айтады. Ау, ондай “тапсырма берiлген” заманнан кеше ғана шыққан жоқпыз ба? Баяндамашыға арнайы осындай тапсырма берiлсе, сонда мұның несi демократия, несi сөз бостандығы? Онсыз да Жазушылар одағы маған қарсы “Антанта” ұйымын құрып,“тапсырма” берiп, жиналыс өткiзiп отырған жоқ па? Сосын жыл қорытындысында қай уақта Одаққа мүше емес кiсi баяндама жасап көрiп едi?
Қадырдың одан әрмен айтқан пiкiрi тiпте қызық! Ол: “Қазақ әдебиетi” мен “Жұлдыз“ газет-журналдарына ие (?) болуы керек. Мен кәзiр Жазушылар одағы осы екi басылымға ие болып отыр деп айта алмаймын. “Жұлдыз” — өзiнше бiр Жазушылар одағы (?). Ол ешкiммен санаспайды (?). Бiреу туралы пiкiр айту үшін (?) сол адамның моральдық хұқы (?) болуы қажет”, — деп “кемеңгерлiк” көрсетедi. Бұл жерде де Қадырдың қияс тартып отырған тұсы жетерлiк. Сонда өзiн сынағаны үшін “Жұлдыз” журналы “ешкiммен санаспайтын” анархистердiң ошағы боп шыға келуi керек пе? Кеңес заманында атақты А.Твардовский басқарған “Новый мир” журналы Одақ бойынша әдебиеттегi ең бiр озық ошақтардың бiрi болған жоқ па? Ендi “Жұлдыз” да сол үлгiнi ұстанып, қазақ әдебиетiнiң ең бiр толғақты мәселелерiн жұрттан бұрын көтерiп, ашық сөз етiп жатса, сол үшін күнәһар бола ма? Әлда өмiрi сыналмайтындай Қадыр немене ақ етек әулие ме? Сосын “моральдық хұқы” (мұның дұрысы хақ, хұқық арабшада хақтың көпше түрі, хұқ деген сөз жоқ, — Б.А.) дегендi қалай түсінемiз? Мәселен, бiр пьесадан басқа ештеме жазбаған В.Белинскийдiң сын мақалалар жазуға “хұқы” болмаған ба? Онда ұлы сыншыны неге Пушкин мақтаған? Ол өз алдына. Өзiнiң естелiктерiнде ұлы Абайға тiл тигiзуге, ұлы әншi Күләштiң түнгi төсегiнiң астына үңiлуге Қадырдың қандай “моральдық хұқы” бар екен? Немене ол Қанабек, Күләштармен бiрге жүріп, бiрге тұрып па? Қадырдың әркiмнен естiген өсегiн өз көзiмен көргендей етiп, естелiк ретiнде қалың оқушы қауымға ұсынуға қандай “моральдық хұқы” бар? Оны айтпағанда, кезiнде “Жазушы” баспасында Бас редактор болған, қазақ әдебиетiне зор зиян жасаған Е.Әукебаевқа жағымпазданып, оны мадақтап, арнайы мақала жазуға Қадырдың қандай “моральдық хұқы” болды екен? Сөйте отырып, 70-ке келген Қадырдың: “ Ештеме бiтiрмей тұрып, “Анау жазушы емес”, “Мынау ақын емес” деп айтуға, оны “Жұлдызға” басуға кiмнiң қандай хұқы бар?”- деуге, шын мәнiнде, өзiнiң қандай “хұқы” бар? Бұл баяғы Кеңес заманындағы тыйым салатын цензураны аңсау ғой! Сонда сөз бостандығы дегенiмiз қайда қалмақ? Ол өз алдына. Мен мақаламның қай жерiнде “анау жазушы емес”, “мынау ақын емес” деп жазыппын? Менде ондай бiр де бiр сөз жоқ қой! Сонда жасы 70-ке кеп тұрғанда, өзiн өзi қорғау үшін Қадырдың маған көпе-көрiнеу жала жабуға, елден ұялмай өтiрiк айтуға қандай “моральдық хұқы” бар?
Қадыр осы сұхбатында. “Мен әдебиетшi (?) ғана емеспiн, мен оның теориясын өте жақсы бiлемiн (?), ҚазМУ-де үш жыл дәрiс оқыдым”, — деп “шалқиды”. Бiрiншiден, Қадырды ешкiм де маман әдебиетшi деп бiлмейдi, ол бар-жоғы практик қана. Екiншiден, оның “Сөз сиқыры” дейтiн кiтабы қарадүрсiн жазылған мақалалар жинағы ғана. Бұл дүние орыс жазушысы С.Антоновтың әдебиет туралы жазған атақты кiтаптарының қасында жiп есе де алмайды. Оның үстіне бұл жинақ әсте маман әдебиетшiнiң еңбегi емес, практик шайырдың қазақ поэзиясында байқағандары, өз қаламдастары туралы айтқан ой-пiкiрi ғана. Мұндай эмпиризмдi маман әдебиетшiнiң, сыншының еңбегiмен шатастырмау керек. Үшiншiден, “Сөз сиқырында”, шыныменен, сөздiң iшкi нервісiн аңдау, сөздiң сиқырын бiлу жоқ. Төртiншiден, оның “әдебиет теориясын өте жақсы бiлемiне” жол болсын? Бұл немене кәрiлiкке тән мақтаншақтық па әлде жұртқа қыр көрсету ме? Оның “әдебиет теориясын өте жақсы бiлетiндiгi” өзiнiң жазған дүниелерiнен мүлдем көрiнбейдi емес пе? Бұны нақтап айтсақ, ол “әдебиет теориясын” емес, әдеби тәсiлдердi көзiнен жiпке тiзiп ап, өз өлеңдерiнде өте жиi қолданып жүрген қаламгер ғана! Бұл жағынан алғанда ол Литинститутта өмiр бойы сабақ берген Лев Озеровпен бiрдей. Ал Л.Озеров орыстың қатарынан оқ бойы озық келе жатқан шайыры емес! Бұл сөздiң Қадырға да қатысы бар. Оның өлеңдерiнде шынайы көркемделген поэзияға қойылар бiрден бiр негiзгi талап орындалмай жатады, — оның жазғандарының барлығы жерге өлi түскен эмбрион ғана, оларды оқып отырғанда кесек-кесек мұз жұтқандай тұлабойың тiтiркенiп болады, оған К.Брюллов айтқандай, нағыз өнерге тән “сәл-пәл” арқылы жан бiтiру, шығарманың бойына жылы қан жүгiрту жетiспейдi. Онда рационализм басым. Оны айтпағанда, жасы 70-ке келсе де, Қадырдың қарапайым өлең техникасын әлi де толық, еркiн түрде меңгере алмағандығы көзге түседi, сол себептi оның өлеңдерi табиғи түрде жазылған емес, қолдан зорлап иiп әкелiп жасалған, жол мен шумақтардың екi аралары “сваркiленген” сияқты боп әсер етедi. Мен ендi “70-ке келдiм. Азды-көптi тәжiрибем бар“, — деп жазған Қадырдың өзi “өте жақсы бiлетiн әдебиет теориясын” қалайша iс жүзiне асырған “азды-көптi тәжiрибесiне” (шындығында, өзi айтып отырғанындай, оның барлық өлеңi тәжiрибе, эксперимент сықылды әсер етедi, — Б.А.) тоқталмақпын.
Мен бұл жерде оның он томдығы хақында сөз етпеймiн, ол келешектiң шаруасы және де оның кемшiлiгi жетерлiк алғашқы жинақтарына үңілмей, кейiнгi 1992 жылы жарық көрген “Мәңгi майдан” дейтiн кiтабындағы оның жазу машығына тән бiр өлеңдi ғана қарастырамын.
Қадырдың барлық жазғандарын тұтастай алып тексерсек, ол жазған өлеңдердiң композициясының не бәрi төрт-бес конструкциямен жасалғанын айдан анық көремiз. Мен оның бiреуiн ғана келтiрейiн:
 
Көре бiл де басқалардың тәуiрiн (?),
сылап-сипа (?) жүйрiктердiң сауырын (?).
Ырза болам (?) десең егер
өмiрдiң
жақсылығы (?) жетiп жатыр, бауырым.
 
Қаңтардан да қиын (?) кейде сәуiрiң,
тұз сепкендей (?) удай ашыр сауырың (?).
Өкпелеймiн (?) десең егер
өмiрдiң
жамандығы (?) жетiп жатыр, бауырым.
 
Бұл өлеңнiң бiрiншi және екiншi шумақтың соңындағы “өмiрдiң жақсылығы” мен “өмiрдiң жамандығы” дейтiн түйiнге қолдан иiп әкелiнiп “монтаждалғанын” айқын көруге болады. Осындай түйiндi, ойды бiр бiрiне қарсы қойып жазу (антитеза) — Қадырдың ең бiр көп қолданатын тәсiлi (оның “әдебиет теориясын өте жақсы бiлемi” нақ осы, — Б.А.). Бұл жерде мен осы қысқа өлеңдегi ақылгөйсу, дiлмәрсуға тоқталып жатпаймын, ол Қадырдың барлық өлеңдерiне тән нәрсе. Мен бұл жерде бiр ғана стилистика жағына ғана назар аударамын. Осындағы “өзгелердiң тәуiрiн көре бiл” деген не сөз? О не “тәуiр”? Ол сонда немене зат па әлде қасиет пе? Бұл жағы өлеңде айқын емес. Сосын “өзгелердiң тәуiрiн көре бiл, жүйрiктердiң сауырын сылап-сипа” деген сөйлемдi қалай түсінуге болады? Сонда немене “өзгелердiң тәуiрiн көре” бiлмесе, “жүйрiктердiң сауырын сылап-сипауға” болмайды ма? Бұл бiр. Екiншiден, жалпы қазақ аттың “сауырын сылап-сипай” ма? Мiне, осындай мағына жағынан кереғары көп алдыңғы екi жолға логика жағынан қабыспайтын, оған еш қатысы жоқ өмiр жайлы айтылған соңғы екi қосып кеп жiбередi! Жарайды, оған да көнелiк. Сонда Қадырдың жазуынша, “ырза болам десең (неге?), өмiрдiң жақсылығы жетiп жатады” екен. Бұны керiсiнше қисындасақ, сонда “ырза болмасаң (неге?), саған өмiрдiң жақсылығы жетiспейдi”. Осы жердегi “өмiрдiң жақсылығы” деген тiркес не өзi? Жалпы “өмiрдiң жақсылығы, жамандығы” бола ма? Оны адамдар бiр бiрiне жасамай ма? Осыдан барып мына шолақ тiршiлiкте неше түрлі драма туындамай ма? Көркемделген әдебиеттiң сөз етер негiзгi объектiсi де сол емес пе? Ол бiрақ мына өлеңде мүлдем жоқ қой?! Оның үстіне кiсiнiң “ырза болуына” немесе “өкпелеуiне” байланысты “жақсылық пен жаманшылықты” бөлiп берiп отыратын “өмiр” бiр түрлі жазмыш, фатум тәрiздi әсер етедi. Тiрлiкте ондай заң билiк құратын болса, онда адамның өз тағдыр-талайы үшін күресуiнiң, мына тiрiлiкте тартысып-таласуының не жөнi бар? Өйткенше бәрiн де өмiрдiң өзi бередi деп қолды қусырып, қарап отыру керек емес пе? Бiрақ өмiрдiң заңы мүлдем басқа ғой.
Қадыр ендi осы бiрiншi шумаққа екiншi шумақты зорлап иiп әкеп байланыстырады. Мұнда да қисынсыздық жетiп жатыр. Мұндағы “қаңтардың сәуiрден қиын” екендiгiн қалай түсінемiз? О не қылған “қиындық”? Әлде бұл кәрiлiк-қаңтар мен “жастық-сәуiрдi” бiр бiрiне қарсы қою ма? Бiрақ бұл контексте жоқ қой?! Сосын келесi жолдағы “тұз сепкендей удай ашыған сауырға” жол болсын? Сонда сауыр терiсi сылынып алынып, қаны сорғалап тұрған бiрдеме ме? Одан тыс, — бұл жерде “сауыр” сөзiнiң адамға қолданылғаны қалай? Бұл “ауыспалы” мағына өзiн өзi ақтап тұр ма? Ол өз алдына. Келесi жолдағы “өкпелеймiн десең” дегендi қалай түсінемiз? Бұл арада оқушының “кiмге өкпелейсiң, неге өкпелейсiң” деп сұрақ қоюы заңды Өлеңде оған берер жауап жоқ. Ендi осы мағынасы ашылмаған дүдәмәл тiркеске дәлел ретiнде “өмiрдiң жамандығы көп” деген ой алдыңғы шумақтағы “өмiрдiң жақсылығы көп” дегенге қарсы қойылады. Сонда адамдар бiр бiрiне емес, керiсiнше өмiр адамдарға жамандық, жақсылық жасап жүрген боп шыға келедi! Сүйтiп мына тiрлiк, өмiр адамзаттың үстінен қарап тұрған, қолында шексiз билiгi бар бiр құдiреттi күш боп шыға келедi! Нағыз фатализм! Мiне сол “жасанды құдайдың” кәрiне ұшырамас үшін кiсiлер мына тiрлiкте өз өзiнен “ырза болуға”, “өкпелемеуге” тиiс екен?! Бұл жерде автор айтар ойын дұрыстап жеткiзе алмай отыр, мұның дұрысы, — өзiңдi өзiң жiгерлi, көңiлдi етiп ұстай бiлсең, өмiрдiң де жарқыл-жұрқылы көп, ал егер ұнжырғаң түсе берсе, тiрлiгiң тозақтан бетер боп көрiнедi дегендiк. Осы бiр қарапайым нәрсенi Қадыр өзi дағды алып, шартты әдеби рефлекс дәрежесiне дейiн жеткiзген әдебиетте бұрыннан бар ескi конструкцияға салып кеп жiберiп, аңқау оқушының аузын айға қаратып, “керемет бiр ой” айтқан кiсi құсап көрiнуге тырысады. Бұл өлеңде жан жоқ, сұрқай, салқын логика ғана бар. Менiң Қадырдың өлеңдерiнде рационализм бар, онда жанды сезiмдi, күйiнiш-сүйiнiштi мұздай ақыл жеңiп кете бердi дейтiнiм де сондықтан. Ал осы рационализм басым жерде бiр ғана көркемделген поэзия емес, жалпы өнер атаулы өлi боп шыға келедi. Мiне, осындай жалған шартты ұстанған бiздiң “бiлгiр теоретигiмiз” бүткiл жазғандарының автордың көзi тiрiсiнде-ақ оқушы қауымның әдеби игiлiгiне айналмай, әдеби көрмеден, әдеби мұзханадан берiк орын алып отырғандығын ашық айтуымыз керек. Соған қарамастан, Қадыр өлең үлгiсiнiң үш-төрт қалыбын жасап ап, кәдiмгi етiк, көйлек-көншек, т.б. тiгетiн фабрикаша бiр бiрiнен айнымайтын шикi, шалажансар, өткiншi дүниелердi бiрiнен соң бiрiн шығарудан әлге дейiн танар емес! Құдды конвейер сықылды! Мiне, осындай өзiнiң iрi-iрi кемшiлгiн көре бiлудiң орнына сыншыға “ештеме бiтiрмей тұрып” деп кiнә тағып, өзiне қарсы бiр сөз де айттырмайтын, сый-сияпат, шен-шекпендi әбден аямай берген кешегi Кеңес заманын аңсап, Жазушылар одағын “Жұлдызға” еге болыңдар” деп ашықтан-ашық үгiттеп, бүгiнгi сөз бостандығы деген түсінiгiмiзге қарсы шығып, тоталитаризмдi аңсап отырған Қадырға не деуге болады? Басқасын айтпағанда, ата сақалы аузына түскенде әдебиетте пәленбай жыл бойы жүрген Қадырдың үлкендiк көрсетiп, ара ағайынның басалқы сөзiн айтудың орнына, “үрит” деп елдi бiр бiрiне айтақтап қоюға тырысқаны қалай? Қазақшалап айтсақ, осы да ақсақалдық па? Бұл жерде кезiнде қазақша өлең жазған Ақмолда-ноғай Қадырға қарағанда әлдеқайда ақсақал, әлдеқайда салиқалы. Мұны ашық айтқан жөн.
Мен Қадырдың әдебиеттегi жолын сонау мектепте оқып жүрген кезiмнен бiлем. Алғашқыда балаларға арнай өлең жазып жүрген оның үлкендерге арналған дүниелерi “Жырға сапар” дейтiн (оған дейiн “Жас қанат” атты ортақ жинақ шыққан-ды, — Б.А.) ортақ жинақта жарияланған-ды. Содан көп ұзамай, ұмытпасам 1963-шi жылы, оның бiр топ өлеңi “Жұлдыз” журналында (Бас редакторы Жұбан Молдағалиев болатын, — Б.А.) жарық көрдi. Соның соңы “Ой орманына“ ұласты. Сол екi арада Қадыр Лениндi асыра дәрiптеген “Данышпан” дейтiн поэма жазып, оны жеке кiтап қып жариялап та үлгердi. Қадырдың әдебиеттегi жолы, мiне, осылай басталған-ды. Сол кездiң өзiнде-ақ оның өлеңдерiнiң рухының шынайы қазақы еместiгi бiр түрлі боп сезiлетiн. Әсiресе, оған Р.Ғамзатовтың өлеңдерiнде жиi кездесетiн мақалкештiк, кесiп айту, рационализм, т.б. қатты әсер еткен болатын. Оған дейiн “Балдырған” журналында қызмет iстеген ол М.Әлiмбаевтың өлеңдi жазу тәжiрибесiнен көп нәрсе алған едi. Мұны жақсы бiлетiн бiздерге бүгiнде Қадырдың кей жастарға аяғы көктен жерге салбырап түсе қалғандай боп әсер етуi тек қана езу тарттырады. Әрине, шайырдың өсу жолында әр түрлі жағадаятар бола бередi. Мен оған тоқталып жатпаймын. Мен бұл жерде Қадырдың жазу машығына, оның жалпы өлеңдерiне, айналасы үш-төрт конструкциямен құрылатын шығармаларына тән барша қасиетi көрiнерлiк, орашолақ жас кезiнде емес, әбден толысқан, елуден асып кеткен шағында жазған бiр ғана өлеңiн талдадым. Осы болдым-толдым деген кезiнде жазған өлеңiнiң өзiнен оның әлi де жазу техникасын толығымен еркiн меңгермегендiгi, сөздiң iшкi нервiсiн барынша айқын сезбейтiндiгi, сөйлемдердiң орашолақтығы, жалпы шығарманың жасандылығы, салқындығы, шығарманың көркемделген шынайы поэзиядан мүлдем аулақ жатқандығы айқын көрiнедi. Мiне, осындай iрi-iрi қадау-қадау кемшiлiктен арыла алмай отырып, оның сыншының сынауға “моральдық хұқы“ жоқ деуi кiсiнi басқаша бiр ойға батырады. 
Жалпы осындай шамшылдық қазақ қаламгерлерiнiң көбiне тән қасиет. Бiрақ бiз бұл арада жалпы әдебиеттiң мүддесi жайында ойлауға тиiспiз. Осы тұрғыдан қарастырғанда қазақ поэзиясында кездесетiн неше түрлі кемшiлiк оның етегiне жармасып, өсiп-өрбуге, iлгерi қарай дамуға зор кесiрiн тигiзiп отыр. Әсiресе, тақырып жағы бiзде өте тар, жаңа нәрселер мүлдем жоқ. Бүгiндерi жарық көрiп жатқан өлең кiтаптарының қай-қайсысын да ашып қалсаң, өлең туралы жазылған өлеңдер бықып жүредi. Мен бұл жөнiнде өткендегi мақаламда айтқанмын. Бұл, тұптеп келгенде, автордың не жайында жазатынын бiлмегендiктен шығып жатыр. Егерде әдебиетке жаңадан келген шайыр бұрынғы көнерген эстетиканы өзгертем, жаңғыртам, поэзияда басқаша бiр iз тастаймын десе, онда ол өзiнiң әдеби декларациясын жасауға тиiс қой. Мәселен, символистер, футуристер, тiпте кешегi соцреализмшiлдердiң өздерi де осылайша өнердегi өз платформасын жасады. Олар оны қарсөзбен жазып, жарнамасын жасап, әдеби қауымды бiр шуылдатып тастады. Ондей жағдай бiзде де болды. Мәселен, Абай өзiне дейiн жырауар жасап келген өлең-жырдағы негiзгi принциптерден бас тартып, поэзияға мүлдем басқаша тұрғыдан қарап, өз эстетикасының басты-басты шарттарын атақты “Өлең — сөздiң патшасы, сөз — сарасында“ айқын жазды. Осыдан кейiн ол өлең туралы өлең (бiр-екеуi болмаса,- Б.А.) өлең жаза қойған жоқ. Және бiр айтары, Абай тiрлiк еткен о заманда қазақ әдебиетiнде қарасөз атымен жоқ едi. Егер ол болғанда, Абай жаңағы өлеңiндегi негiзгi шарттарды өлеңмен емес, қарасөзбен жазған болар едi. Бұған оның “Қарасөздерi” бірден бiр дәлел. Бұл жердегi айтпағым, — егер де өлең туралы өлең жаздың екен, онда сенiң поэзияға деген жаңа көзқарасың, ой-пiкiрiң, соны эстетикаң болсын. Егер ол жоқ болса, онда өлеңнiң басын өлеңмен ауыртудың не қажет бар? Бiрақ бiзде осы “бас ауру” әлге дейiн жалғасып келедi. Мәселен, менi поэзиядан иiс алмас етiп шығаруға тырысып жүрген Қ.Iлиясовтың “Тасжарған“ деген таңдамалысын оқып отырып, мен одан өлең туралы жазылған табаны күректей 25 өлеңдi кездестiрдiм! Мұндай жағдай Ж.Жақыпаевтың “Ләйлә” дейтiн негiзгi жазған кiтабында да бар, — онда да 20-ға жуық осы өлең туралы өлең жүр. Бұлардан кейiнгi жастар да еш қалысар емес. Мәселен, мәселен, С.Нұржановтың “Таң қауызын жарғанда” атты үш томдығында (“Үш қиян” баспасы, 2002 жыл) өзiнiң “ақын“ екендiгiн оқушының есiне сала беретiн, жалпы өлең туралы жазылған — 41 өлең, С.Адайдың бiр томдығында (“Үш қиян”, 2001 жыл) — 18, С.Ақсұңқарұлының бiр томдығында (“Қазақстан” баспасы, 2000 жыл) — 32 өлең жүр. Ал “өлеңдi менен қорғау керек, менi жерсiбiрге айдату керек” деп айқай салып жүрген И.Сапарбаевтың “Махаббат пен ғадауат” дейтiн кiтабында… бұл сорақылық әлгi екi автордан да асып түседi. Ең қиыны, — И.Сапарбаев қыза келе: “Мен ақынмын Алла жүгiн көтерген”, “Мен ақынмын Алла аузынан сөз күткен”, т.б. деп, өзiн Алланың жердегi елшiсiне (расулаллах, — Б.А.) теңестiруге шақ қалады. Мұндай сөздi, шындығына келгенде, “Алланың сөзi де рас, өзi де рас” деген Абайдың өзi асқан күпiрлiк деп бiлер едi. Жарайды, Исраил Израильдағы Иерусалимнен келген жаңа пайғамбар-ақ бола қойсын, — бұл жерде менi ыңғайсыздандыратын ең басты нәрсе, — оның осы өлең туралы өлеңдерiнiң ешқайсысында жаңа эстетиканың шарттары, поэзияға деген тың көзқарас, жаңа талап, т.б. атымен жоқ. Ол бар-жоғы “мен ақынмын”, “мен талантпын”, т.б. деп оқушыға өзiнiң кiм екендiгiн қайта-қайта ескертуден аспайды. Одан Қ.Iлиясов, Ж. Жақыпбаев, С.Ақсұңқарұлы, Ұ.Есдәулетов, С.Нұржанов пен Сабыр Адайлар да еш қалыспайды. Бұл жерде олардың өлең туралы жазылған өлеңдерiн келтiретiн болсам, талай бетке созылған тiзiм жасауға тура келер едi. Бұған Қажытайдың “Беташар”, “Өлеңге өлшем”, “Шабыт”, “Жымқырма ақынға”, т.б., Ж.Жақыпбаевтың “Шала бала”, “Сүйiнiш”, “Адамдар”, “Поэзия”, “Ақындар“, т.б., И.Сапарбаевтың “Өлең“, “Мен ақынмын”, “Ақын“, “Мұқағали мұраты”, “Ақынның”, “Ностальгия”, “О, өлең”, С.Адайдың “Күлкiлi өлең”, “Соңғы ақынның жоқтауы”, “Сергеймен мұңдасу”, “Ақын болып туғанша”, “Жыр туралы жыр”, “Ей, өлеңiм”, С.Ақсұңқарұлының “Пушкинмен кездесу”, “О, Мұқағали”, “Мұқағали”, “Тұманбай туралы”, “Қасымдар…”, “Шабыт”, “Ақын ару Шәмшия”, “Поэзия”, “Қыртың да…”, “Ақын Раушанов”, С.Нұржановтың “Өлең — көктем”, “Ақын жыры”, “Өлең”, “Ақын”, “Қара өлең”,“Поэзия жендеттерi”, “Олжас — алжас”, “Ақын ағаға жауап”, т.б. деген дүниелерi толығымен кiредi. Бұл менiң әлгi жинақтардан көргендерiм ғана! Ал басқа авторлардың кiтаптарындағы “мен — ақынмын”, “сен — қатынсың”, т.б. деп жазылған өлеңдердiң басын бiр жерге жинақтасаң, олар анау-мынау кiсi көтере алмас неше-неше қалың том болар едi! Олар жайлы сөз кейiнде. Ендi осы шайырлардың Абайшалап жазған “Өлең — сөздiң патшасы, сөз — сарасына” дейтiн мiнәжаттарына үңілiп көрелiк.
Осы авторлардың қай-қайсысында да өлең табиғаты туралы ойлану, оның жаңа бiр қырын ашсам деу, жаңа эстетика туралы, т.б. бiрде бiр сөз жоқ. Бәрiнiң де айтары — жеке бастарының өкпе-наздары, кiмге ренжiп, қай жерде алападан құр қалғандықтары. Және де олардың қай-қайсысы да өз қаламдастарын құрметтейдi, оларды боқтаудың аз-ақ алдындағы сөздермен сыбап бередi:
 
Қырт бастық (?) қыли қарап (?) қиқайған соң.
Қыртатын (? бiрдеңесiн (?) ұрттап алып,
мұң шағып, мандисың ба жұртқа барып?
 
Кейпiң келiп қылмысты (?) тұл (?) келiнге…
( Қ.Iлиясов )
 
Есләм Зiкiбаев дегенменен
айранның iркiтiнен жаратылған (?)
 
Көбейедi, көз көрмес болады әлi
қаукөкiрек (?) қырттардың (?) молалары.
 
Қырттық маған (?), мен қыртыққа (?) асықтым,
қыр мен сырын ерте бiлiп, жас ұқтым (?).
Соншама қырт (?), сонша кеще (?) басыммен…
 
Көре алмады сендегi дарын мәнiн (?)…
(Ж.Жақыпбаев)
 
Ақынның қай кезде де ауыр жүгi,
қаймана (?) қайдан ұқсын (?) қауым мұны…
 
Серiлiгiм (?) азайып, сергелдеңiм,
өлең болып барады ендi ермегiм (?)
(И.Сапарбаев )
 
Ақынды тыңдаушы ма ед саңырау жұрт (?),
Әбiлдi өлтiретiн (?) Қабылдайын.
 
Шөмiшбайды айт классикке бергiсiз…
(С.Ақсұңқарұлы)
 
Ақынға өлең жазу дегенiңiз
жандардай суға кеткен (?) тал қармаған.
(С.Адай)
 
Ақын десем, көзiме елестейдi
жолбарыстар (?) тайлықпай отқа атылған (?).
 
Төлегендi оқысам, түңілемiн,
үңілемiн содан соң ұлы Абайға.
 
Жыр оқиық дүр сiлкiнтiп кабакты,
сен де бақсы (?), сенен де өткен мен бақсы (?).
(С.Нұржанов )
 
Олар осылайша шайырды асқақтата дәрiптеп, оны ерекше бiр қасиеттен жаралған жан етiп көрсетуге тырысқаны аздай, өздерiн түсінбейтiн қауымға, қырт бастықтарға, т.б. өкпелеп алады да, ендi өздерiнiң мықты екендiктерiн дәлелдеуге көшедi:
 
Ақын ем адамзатқа (?) басы құнды (?)…
Аңыз болдым (?) көзiмнiң тiрiсiнде…
 
Бәйгiнi мен алатын сен алдың-ау (?),
айғырдың жемiн жейтiн жабағыдай (?)
 
Жоталы (?) жүйрiк едiм (?) сенi бастар…
(Қ.Iлиясов)
 
Шопандарға жырауларша (?)
айттым жаңа дастандарды.
 
Қиыннан қиыстыру қиын емес (?)
қиыны — Сiздей болып жаралуда (Абайға)…
 
Құрдасым… Бақтыгерей, мен (Алла) —
АҚШ-тың атом бомбасы…
 
Жыршының ару ертiп (?), гүл кешкенi (?) ләзiм…
(Ж.Жақыпбаев)
 
Мен ақынмын (?), жерде жүрмiн уақытша (?)…
Мен ақынмын Алла аузынан сөз күткен (!)
Мен ақынмын Алла жүгiн (?) көтерген…
Аспанда — Құдай,
жерде – мен (?) (Ақын)…
(И.Сапарбаев)
 
Ей, ақындар!
адалдықтың анасы —
күллi әлемдiк сен ақырғы Пайғамбар…
 
Бекерiн (?) бес саусақтай бiле тұрып,
өртенiп (?) өлең жаза берем неге?
(С.Адай)
 
Маяковский мен Есенин
сүйiктi ақыным.
(С.Ақсұңқарұлы)
 
Дана Абайдан Нұр алып,
от — Қасымнан,
тұрсам деп ем ай құсап (?) көкке асылған (?)
(С.Нұржанов)
 
Жұртқа бөлер (?) жанымдағы жалынды (?),
мен — диуана (?) даңқы жоқ дарынды (?).
 
Жазылмаған жырымды оқып тұрамын,
қазылмаған қабiрiмнiң қасында.
 
Ендi өлең оқымаймын қайыңға (?)
(М.Райымбекұлы)
 
Мiне, осындай Алламен теңесетiн, “ақырғы Пайғамбар” саналатын, Абайдан нұр, Қасымнан от алатын, жолбарысша отқа атылатын, “қазылмаған көрiнiң басына әлi жазылмаған жырын оқып“, “қайыңды” ( шамасы, ол сөз ұқпайтын милау болса керек, -Б.А.) жек көретiн мықтылар ендi өздерiнiң “керемет“ өлеңдерiн баспай жүрген жердегi қырттарға “қыранша” кеп шүйлiгедi:
 
Себебi сен сияқты дүмшелерден (?)…
Әкел берi, өлеңдi, орын жоқ па,
жыбырлап (?), макетiңдi қарыстама (?).
(Қ.Iлиясов)
 
Айтқан сөзi: “Жұматайдың өлеңiн
шығарғанша саудагер боп өлемiн” (?)
Мен оған тек: “Көзге iлмесе құбыла (?),
құбылаға түкiрдiм (?) мен”, — деп едiм.
 
(Ж.Жақыпбаев)
 
Бұл жерде өзiне қарсы болған кiсiлердi айыптаймын деп исламның ең бiр қасиеттi ұғымы — Құбылаға түкiрудiң не қажетi бар екен деп оңаза бiр ойға батасың. Бұл бер жағы ғана. Соңғы кездерi баспасөзде жиi көрiнiп, жиi мақталып жүрген, адамзатқа “бағыт сiлтер бода-бода жырлары” бар М.Райымбекұлы:
 
Жерден опа тапқам жоқ,
күтпе менi мен бармайтын бiр тесiк, —
 
деп бұ дүниядан баз кешедi де, өз жазмышына бойсұна отырып:
 
Қарсы тұру қиын, рас, Құдайға (?),
дегенменен жасау керек бiр айла (?), —
 
деп Жұматайдан да асып түсіп, Құдайдың өзiн алдап, қу тақырға отырғызып кету жағын ойластырады. Ал Ж.Жақыпбаев болса, ендi “құбылаға түкiргенiн” қоя сап, өз өзiнен кiжiнiп, ызалана келе тiрлiгiнде әлдекiмнiң жолын бiр бастықтың о дүниелiк боп кеткенiн естiп:
 
Туғызбап па едi ол Ақынға ақырет нендей,
оның күнi де, апырай, ақыры өткен бе, ей?
Жұрт жұтты (?) мұның қақала мақалаларын
брезенттен жасалған котлеттердей (?), —
 
деп өлген кiсiнi табалайды. Сондағы әлгi мақала жазған бастықтың бар кiнәсi:
 
Тәртедей түзу. Тәртiптi, төкпеген мұңын (?)
өлеңшiлердiң әлi күн сөкпеген бiрiн,-
 
екен. Сонда ол кiсi сарыуайымға салынып, үнемi мұңын шағып жүрген шайырларды сынаған боп шығады. Сонда мұнда тұрған соншалықты не айып бар? Сол үшін өлген кiсiнi табалай ма екен? 
Мiне, бiздiң авторларымыздың өлең туралы өлеңдерiнiң түрі осындай боп келедi. Ал олардың арнау өлеңдерi бұдан да сорақы. Олар не бiр шендi, қалтасы қалың, лауазымды кiсiлердi жұрттың көзiнше барынша мадақтап бағады. Ондай ода Қажытайда — 37, Исраилда — 10-15-тей, Сабыр Адайда — 14, С.Ақсұңқарұлында — 25, С.Нұржановта — 40! Мен бұл арада олардың барлығын келтiрiп жатпаймын, тек осындай арнау өлеңдерге тән бiрнеше мысалды ғана келтiремiн.
Бүгiнде әдеби қауым “Атамұра” корпорациясының бастығы, кешегi Баспасөз министрi М.Құлмұхаммедтiң атын жақсы бiледi. Мiне, соған Қажытай мен Исраил былайша жарыса кеп “өлең” шығарады:
 
Әйгiлi бес Мұхтардың (?) кенжесi едiң,
қайғылы қашқындардың (!) жерлесi едiң.
Күндеудiң (?) шетiн көрсең, көтiн (?) көрдiм,-
көрмесең, көргенiме сенбес едiң.
Шылбырын өнерлiнiң өрге тартып (?),
күн бұрын тидi, ботам, елге себiң(?).
Түсіндiм… айтыс сайын машина атап (?),
Ұсындың сыйлықтың да ең кесегiн (?).
Састырып сараңдарды сол жарықтық,
Шәуешек шаһарына балдай батқан (?).
Атымтай асығына күмiс құйса,
арғы атаң ақша жағып (?), шәй қайнатқан…
(Қ.Iлиясов)
 
Әу бастан тiлегi адал, арманы ұлық (?)
тектiден (?) тегiн болмас қалған ұрық (?).
Қылаусыз (?) қызғылт рауан (?) шырайыңнан
тұрады адалдығың аңғарылып.
Алланың назарына түскендейсiң (?)
алмұртша алабұртып (?) пiскендейсiң (?).
Жәмшидтiң нұр жалатқан кесесiмен (?)
Һәййәмнiң (?) бал шарабын iшкендейсiң.
Айбозым (?) ұрпағысың Атымтайдың (?)
сұржекей сұлтанысың (?) жiгiттердiң…
Қазақтың сендей ұлы көбейсе ғой
шарқ ұрған шамадан тыс (?) шақта мына…
Айында, жүздессек те жылында бiр,
келесiң жеңiлдетiп (?) жүгiмдi ауыр…
(И.Сапарбаев)
 
Мiне, осындай “керемет” қолпаштаудан кейiн, шынында да, М.Құлмұхаммед екi автордың да “ауыр жүктерiн” “жеңiлдетiп-ақ” тастады: көп ұзамай “Атамұра” баспасынан Қажытайдың “Қалақай” (1999 ж.), Исраилдың “Махаббат пен ғадауат” (2001 ж.) атты қалыңдығы екi елi келерлiк кiтаптары жарқ ете қалды! Бұған пай-пай деуден басқа не деуге болады?
Олардан С.Ақсұңқарұлы, С.Нұржанов пен С.Адайлар да қалыспады. С.Ақсұңқарұлы “Қазақстан” баспасының директоры, жорналшы Нұрмақан Оразбековке арнаған өлеңiнде:
 
Махаббаттың құсы келiп қонбаса,
көкiрегiңдi көк төбетке тастай сал (?),-
деген үнге жалт қарасам,-
Нұрағам!, —
 
деп таңдайын қағып, басын шайқап тамсанады. Осы арнаудың соңы оның “Қазақстан” баспасынан 2000-ыншы жылы “Адам Ата — Һауа Ана” деген бiр томдығының “жарқ” ете қалуына кеп ұласты!
Ал С.Нұржанов пен С.Адайлар жазушы, мемлекетiмiздiң хатшысы болған, бүгiндегi сенатор Ә.Кекiлбаевтың астына қалың-қалың көпшiктердi тастаудан бiр жалықпады:
 
Әлем үшін Әбiштiң орны бөлек (?),
әлдеқандай жандарға жақпаса да.
(Сабыр Адай)
 
Бала кезiн, ұлағат дана кезiн (?)
тырнап ашқан сен едiң сана көзiн (?).
Кәрi дала сан ғасыр толғатқанда (?),
тек Маңғыстау туа алған, —
дарабозым!
(С.Нұржанов)
 
Мына мадаққа тек қана Ә.Кекiлбаевтың алпыс жасқа толуына орай Ұ.Есдәулетовтың жағымпазданып жазған “Маңғыстау. Бәйтерек” дейтiн, қалың жұртшылыққа “әулие жазушының басып кеткен iзiне түнеңдер” дейтiн “атақты” одасы ғана иық теңестiре алады! Ол сол мадақ жырдың арқасында Мемлекетiмiздiң бас сыйлығын алумен қатар, анау-мынау кiсiнiң қолы жете бермес “Қазақ әдебетi” газетiнiң Бас редакторы боп шыға кеп, бiр оқпен екi қоянды табанда атып алды! Осы жерде мұндай “сұрмергендiкке” қалайша қол соқпайсың? Амалсыз екi алақаныңды шапалақтайсың. Бiрақ бұл жерде менiң таңғалатыным, жарайды, бастықтың астына бiрнеше қалың-қалың көпшiктi тастап, оны аспандата кеп мақта, мадақта! Ол бiрақ әр кiсiнiң жеке шаруасы емес пе? Ендi сол жеке отбасында айтылған мадақ сөздi қалың оқушы жұртшылыққа ұсынудың не керегi бар? Мұндай ерсi мақтаулардың көркемделген поэзияға қатысы қанша? Өкiнiшке орай, осындай мадақты, әсiресе, Ұ.Есдәулетовтiң кезiнде Мемлекеттiң хатшысы болған Ә.Кекiлбаевтың атына айтқан қолпашын сынаған менi әдеби қауым неше саққа жүгiртiп, әбден кiнәлап бақты! Олар маған “арнау дейтiн ұнамайды” деп, жан-жақтан жамырай кiнә тақты. Ендi мынадай мысалды келтiрiп, сынағаннан кейiн әлгiндей жағымпаздардың мемлекеттiң үлкен қызметiнiң бiр басында жүрген Ә.Кекiлбаев пен М.Құлмұхаммедтi маған қарсы қоюға тырысатындықтарына еш күмәнiм жоқ. Бiрақ маған шындық қымбат. 
Мен бұл жерде өлең туралы өлең, арнау, мадақ, ода, т.б. дегендердiң көркемделген профессионал поэзияға жатпайтынын айтқалы отырмын. Бұл бiр. Екiншiден, бүгiнгi жазба поэзиямыздың өресiн өсiрiп, оның жанр ретiндегi ерекшелiктерiн ескерiп, таза жазба әдебиет жасаймыз десек, кешегi ауызша шығарылған әдебиетке тән көп нәрседен арылуымыз қажет. Бұл арада менi “ойбай, ол фольклорға қарсы!” деп байбалам салып айыптаудың қажетi шамалы. Мен ауызша шығарылған, түп негiзiнде дала эстрадасының қасиеттерi жатқан ұлан-ғайыр мұрамызды өз қатарымның iшiнде бiраз зерттеп, мақалалар жазған кiсiмiн, тек бұл арада айтпағым, — эстрада мен жазба әдебиеттiң өзара онша үйлесе қоймайтыны, ғасырлар бойы созылып келген синкретизмнен арылудың қажеттiгi. Мiне, осыны ескермегендiктен Қ.Iлиясовтың мына “Тасжарған” атты кiтабындағы өлеңдерiнiң денi бүгiнгi жазба профессионал поэзиямыздың негiзгi талабына жауап бере алмай жатыр. Осы кiтапқа енген 130 өлеңнiң 26-сы өлең туралы, 37-сi жаңағыдай кiлең профессор, лаузымдыларды қолпаштаған арнау, ал жер-су, ит-құс, ән-күй туралысы — 30! Дж.Соростың аты қосылған “Полонезi” — 1, қалғандары — ән текстерi. Бұлар жайында профессионал поэзияның талабы тұрғысынан сөз ету еш мүмкiн де емес. Шынын айтқанда, Қ.Iлиясов бүгiнгi маман жазба шайырды емес, өткен ғасырдың 30-40-ыншы жылдары болған “халық ақындарын” еске түсіредi. Рас, оның кiтабында бүгiнгi жазба поэзияның ықпалымен жазылған “Балалық”, “Арман айнасы”, “Ұялас”, “Би кешiнде”, “Күзгi көңiл” дейтiн жетi-сегiз өлең баршылық. Бiрақ олардың барлығы да төрт құбыласы тең келiп тұрған дүниелер емес. Ауыз-екi шығарылатын әдебиеттiң ықпалында жүрген автордың (ол айтысқа да қатынасқан, — Б.А.) жазба поэзияның арнасынан ауытқып шығып кете беретiн тұстары жетерлiк. Мәселен, оның ең тәуiр деген өлеңi “Балалықты” алайық. Сөз жоқ, кiсiнiң өмiр бойы жадында қалар, ең бiр ыстық шағы туралы ойланбауы, толғанбауы мүмкiн де емес. Жыл өткен сайын оның бедерi тозып, солғынданып, мөлдiр судың астынан бұлдырап елестеген күмiс шараша соншама ыстық боп көрiнедi. Қажытай осыны сезетiн сықылды. Ол:
 
Япыр-ау қайда қалған тұлымды (?) шақ,
бұлдырап (?) шабатұғын құлын құсап?
Желдетiп (?), желiктiрiп (?) әкеткен бе
ғашық ән (?), асыл арман, шырын (?) құшақ, —
 
деп өзiнiң бала шағын еске алады. Бұл жердегi ең бiр қиыны “Құлын құсап” деген тiркестен басқасы балалық кездi кейiпкердiң сағынғандығын дәл жеткiзе алмай тұр. Мәселен, тұлым деген сөз әйелге тән, балада ол болмайды. “Бұлдырап шабу” деген тiркес те дәл емес, оның дұрысы “Құлын құсап шапқылау”. Ендiгi бiр қолапайсыздығы адам баласы жыл өткен сайын есейедi, күш-қуаты қашып қартаяды, бетiне әжiм түседi, оның бала кезi де сол жылдармен бiрге кетедi. Сол кезде ол өзiнiң бала кезiн еске алып, соны аңсайды. Мiне, осыны айтудың орнына Қажытай “Ғашық ән, асыл арман, шырын құшақ желдетiп, желiктiрiп әкеткен бе?” дейдi. Бұндағы ән мен арманның балалықтың өтуiне қандай қатысы бар? Олардың уақытқа әмiрi жүрмейдi ғой. Сосын “шырын құшақ” деген тiркес те мағынасы жағынан мүлдем терiс түсіп жатыр. Мiне, оқушы бiрiншi шумақты оқығаннан-ақ осындай дәлсiздiкке кездескеннен кейiн әрi қарай сақтанып оқи бастайды:
 
Шұралап шу асаудай басы қатты
жорыққа (?) тағалаушы (?) ек жас лақты.
Өлең жазып отырған мына саусақ (?)
ол күнде садақ тартты, асық атты.
 
Бұл шумақта да бала кездiң негiзгi белгiлерi тек садақ пен асықта ғана жатыр. Қажытай соңғы екi жолға келем дегенше тағы да оңбай сүріне бередi. Мұндағы “жас лақты тағалаушы ек” дегендi қалай түсінемiз? “Жас лақ” деген не? Лақ онсыз да жас емес пе? Ол өз алдына, лақты “тағалау” үшін кiсiнiң “шу асаудай басы қатты” болуы керек пе?
Мұндай келеңсiздiк келесi шумақта да айқын көрiнедi:
 
Шынтақтай (?) шұбар (?) балық шалшықтағы (?)
қуғызды (?), тұла бойдың балшық бәрi.
Сипалайсың жарылған (?) жiлiншiктi,
шыпылдап (?) тұрған кезде қан шыққалы (?).

Бiрiншiден, шалшықта балық болмайды, одан тыс балықтың ұзындығын қай қазақ “шынтақпен” өлшеген?
Оның “шұбары” несi? Балықты қуудың орнына оны “қуғызды” дегенiмiз қалай? “Жарылған жiлiншiк” дегендi не деп түсінемiз? Одан “шыпылдап қан шыққалы” тұрса, (қан олай шықпайды, — Б.А.) кiсi көп ұзамай жән тәсiлiм қылмай ма? Мұның дұрысы лай судан шыт-шыт боп жарылған баланың балтыры, саны, т.б. болар?
 
Түрлерi болатұғын сайыстың не,
бiрi оның — тартысу (?) тай үстінде.
Қамшылар жақ қылта мен алақанды
ысады қып-қызыл ғып қайыс (?) күнде.
 
Мұнда да дәлсiздiк жетерлiк. “Тартысу” кәдiмгi аударыспақ деген ойын ба? Әлде бала кезгi көкпары ма? Бұл бiр. Алақанды “ысатын қайыс ” не қайыс? Және де оның “қамшылар жақты” “ысатынына” жол болсын?
 
Ертеден қара кешке алмай тыным,
жар-жақ бар жұмыртқа iздеп шарлайтынын.
Қақпан сап (?), тұзақ құрып, жақындаса,
Ұсталмаған құстан құс қалмайтұғын.
 
Бұл шумақтағы бiрiншi сөйлем қолапайсыз құрылған. Мұның дұрысы “жарқабақ жақтан жұмыртқа iздеп, тыным таппаушы едiк” болар. Әрт “жар-жақ” деген екi сөздiң қатар келуi құлаққа тосын естiлумен қатар, бiрден түсіне қоюға қиыншылық келтiредi. Жарайды, оған да көнелiк. Мына шумақта айтылғандай, қай қазақ құсқа “қақпан құрыпты?”
Мiне осындай жолдардан сүріне-қабына өткен оқушы ендi осы өлеңнiң соңғы түйiнiне өлiп-талып жақындайды. Ол да онша оңып тұрған жоқ:
 
Алдың (?) қызық, балалық, артың (?) қалай,
түнердiм баяғыша жарқылдамай.
Өзiм жүрмiн жүгiрiп (?) өз кеудемде (?),
қайта көрген дыбыссыз (?) картинадай.
 
Мұнда да даулы тұстар баршылық. “Балалықтың алды қызық” дегендi қалай түсінемiз? Сонда оның “арты” қандай болмақ? Және де осы “алды”, “арты“ деген сөздердiң ешқандай эпитетсiз тұрғандығы кiсiнiң есiне басқа мағынаны салады. Сосын өзiнiң ең бiр ыстық, қызық, ойдан-қырға шапқылап жүрген бала кезiн еске алып отырып, кейiпкердiң “жарқылдамай түнергенi” несi? Керiсiнше, бұ жерде адамның бойы жылып, ойы сан-саққа жүгiрiп, басқаша бiр сезiмге батпай ма? Егерде кейiпкер “түнерсе”, онда оған себеп не? Шайыр соны оқушыға ашып беруге тиiс емес пе? Ол әлде қартайды ма, сырқат па немесе бұрынғыша жүре алмайтын бiр халге түсті ме? Осындай себепсiзден-себепсiз кейiпкердiң кенеттен әй-шәй жоқ “түнергенi” мүлдем түсінiксiз. Жарайды, бұған да көнелiк, ендi кейiпкердiң күрделi тропқа барып, “өз кеудесiнде өзiнiң жүгiрiп жүргенi” несi? Асыр салған балалық шақ бiр ғана “жүгiрумен” шектеле ме? Сосын осы тропқа “дыбыссыз кино” етене қабыса ма? Бұл жерде кейiпкер өзiнiң бала шағын “дыбыссыз киноны қайта көргендей” боп, өткен шақтың оралмай кеткенiн, т.б. еске алса, әсер мүлдем басқаша болар едi. Өкiнiшке орай, өлеңде ол жоқ. Мiне, бас-аяғы алты шумақ келетiн қысқа өлеңде Қажытай оңбай сүрінiп жатыр. Мен бұл жерде оның сөздiң iшкi нервiсiн сезбейтiндiгiн, олақтығын, метафора, троп түгел, жәй сөздiң қолданысының өзiн жақсы бiле бермейтiндiгiн көрсету үшін тек қана стилистика жағына тоқталдым. Ал бұл қысқа өлеңдi мазмұн, т.б. жағынан қарастырсақ, ауыз толтырып айта қоятын дәнеме де жоқ. Ең бастысы жаңа ой-пiкiр, балалық шақты кейiпкердiң өзiнше, жаңаша тұрғыда еске алуы, соны автордың персонаждың iшкi жан дүниесiне бойлап, оның жаңаша тѕйсiнуiн берiп, соны ой түюi атымен жоқ. Демек, өлең де жоқ. Менiң осы қарастырып отырғаным — автордың ең тәуiр деген дүниесi. Сонда оның ең басты деген өлеңiнiң дәрежесi осындай боп жатса, қалған “халық ақындары” жазған дүниелердiң шамасындағы оның шығармалары туралы сөз айта қоюдың өзi қиын.  
Менiң оңаза оппоненттерiмнiң маған тағып жүрген тағы бiр кiнәсi Ж.Жақыпбаев жөнiнде айтқан пiкiрiм болып жүр. Оны да қайта-қайта қопсытып жүрген Қ.Iлиясов. Ол тағы да менi “ұлы ақынның өлеңдерiн түсінбейдi, талдай алмайды”, т.б. деп айыптап, Одақтағы жиналыс сайын бiр сөйлеп қалады. Бұл арада жастайымнан орыс әдебиетiн, сол арқылы шетел әдебиеттерiн оқыған мен үшін, мәселен, Ж.Жақыпбаевтың өлеңдерiнiң түп негiзiнiң анық көрiнiп тұрғандығын айта кеткiм келедi. Мен осы пiкiрiмдi автордың көзi тiрi кезiнде 1979-ыншы жылы “Жалын” журналында жарияланған бiр сын мақаламда ашық айтқан да болатынмын. Кейiнiнен Жұматайдың бiр томдығын оқып отырып, сол кезде айтқан пiкiрiмiнiң негiзiнен дұрыс екендiгiне көзiм жеттi. Ендi соған қарсы айтар дәлелi болса, онда Қажытай неге арнайы мақала жазбайды? Ол неге маған гипноз жасағысы келгендей “Жұматай ұлы ақын, оны түсінбей жүр”, т.б. деп жыны қашқан бақсыша құр қобызын аңырата бередi? Мен осы жерде оған қимай отырған жоқпын, ондай боп жатса, шыныменен бөркiмдi аспанға атар едiм. Бiрақ нақты әдеби материал ол деңгейден көрiне бермейдi. Мәселен, бiз әдебиеттегi ұлылықтың өлшемiн Абай поэзиясының шыққан биiгi деп бiлсек, онда Қажытай қандай қисынын келтiрiп Жұматайдың өлеңдерiн ақылды қара шалдың қай жағына апарып отырғызып қояр екен?
Менiңше, “ұлы”, “талантты”, т.б. деп ұлықтап сөйлеу бiздiң әлi де құр қолпаштан, шындығын айтсам, Европа әдебиетi орта ғасырларда өтiп кеткен ерсi әрекеттерден арыла алмай жүргендiгiмiздi көрсетедi. Одан да бос сөздi қойып, нақты әдеби материалды ешқайда да бұра тартпай жан-жақты қарастырып, бұрынғы және бүгiнгi өлеңдерiмiздiң жеткен дәрежесiнiң тұрғысынан салыстырып тексеру қажет. Осы талаппен қарастырғанда Жұматайдың өлеңдерiн соншама ұлықтайтындай дәнеме де жоқ, — ол жазған 200-ге жуық өлеңнiң iшiнде 20-30-дайы ғана оның шайыр ретiнде шынайы бет-бейнесiн көрсете алады. Мен соның қатарына “Бәрiн бiлем”, “Сонау…”, “Жанарыңмен”, “Ол өлердей”, “Қайран шешем”, “Шешеме”, “Сазда”, “Темiр ит”, “Кинода”, “Шақылдақ”, Суықсайда”, “Қаратал”, “Күйелi”, т.б. деген өлеңдерiн жатқызар едiм. Осы дүниелерден Жұматайдың шайыр ретiнде өз қолтаңбасы, қарымы, тақырыпты қалай игергенi, жазу мәнерi, т.б. анық көрiнiп тұрады. Әрине, мен осы дүниелердiң барлығы төрт құбыласы тең келген шығармалар деп айта алмаймын. Мұның басты себебi, — шайырдың әу баста өзiне негiзгi бағыт, маңыр өрiсi деп С.Есенин, одан әрiректегi А.Феттi, өзiмiздегi Қ.Шаңғытбаевты қалап алғандығында жатыр. Осы шайырлардың әсерi Жұматайдың өлеңдерiнен анық көрiнiп тұрады. Және бiр айтары, — бiзде Есенин поэзиясын арақ-шарап iшiп ап, қыз-қырқын, қызық қуу, тосын әрекет жасау, т.б. деп бiр жақты түсіну баяғыдан берi келе жатыр. Бұдан Тоқаш та, Төлеужан да, тiпте Мұқағали да арыла алған жоқ. Ал шын мәнiнде Есениннiңң таңдаулы өлеңдерiнде Ресейдiң тағдыры шайырдың қым-қиғаш қайшылыққа толы өз тағдырымен етене астасып жатады, оның “менiнде” “бiзге” тән нәрселер жетерлiк. Бiздiң шайырларымызға, мiне, осы қасиеттер жетiспейдi. Бұдан Жұматай да қол үзiп кете алған жоқ. Оның өлеңдерiнде жеке өз басына қатысты жәйттер өте көп. Ол қай өлеңiнде болмасын автор ретiнде өз атынан “мен” деп сөйлейдi, оның “менiнде” “бiздiң“ қасиетi жоққа тән, яғни мұны басқаша айтсақ, шайыр жеке өз басын толғандырған, ойландырған, таңғалдырған, т.б. нәрселер туралы жазудан (самовыражение, — Б.А.) асып кете алған жоқ. Соның салдарынан өткен ғасырдың аяғындағы, 70-80-iншi жылдардағы қазақ қауымының басында болған, оны ойландырып-толғандырған, халық ретiнде сана-сезiмiн оятып, оны жетiлдiре түскен iрi-iрi жағдаяттар, рухани процестер оның өлеңдерiнiң жанынан еш әсер етпей өте шыққан сияқты боп көiрнедi. Ал шынайы суреткердiң, — мейлi ол қарасөзшi, мейлi ол өлеңсөзшi болсын, — ондай нәрселерге басты назар аударуы, соларды өз жанрының мүмкiндiгiне орай бейнелеуi, суреттеуi, тың тұжырым жасауы шарт. Онсыз өнердiң құны көк тиын. Бұған орыс өлеңiнiң ұстасы А.Феттiң шығармалары бiрден бiр дәлел. Бұл кемшiлiктi кезiнде Л.Толстой ашық айтқан да болатын. Мiне, осы Феттi өзiне ұстаз тұтқан, жалған әсемдiктi, саздылықты, стилистикадағы қызыл-жасыл жарқылдаған сыртқы сәуленi жазу мәнерiне бiрден бiр басты шарт етiп алған Қ.Шаңғытбаевтың мазмұны тайыз, Әбдiлдәның айтуынша, “сырты — жылтырақ, iшi — қалтырақ” өлеңдерi Жұматайдың жазған шығармаларының түп негiзiнде жатыр. Ендi оған Есениннiң әсерiн қосыңыз! Сонда оның бүткiл жазған өлеңдерiнiң құпиясын ашатын кiлт өз өзiнен табыла кетедi. Менiң өткендегi мақалада айтқаным да осы болатын. Бiрақ бiздiң әдеби қауым “осы қалай” деп ойланудың орнына “өлген кiсi туралы сөз айтты”, т.б. деп менi орынсыз жазғырды. Мен ол мақаламда ешкiмнiң де жеке тiрлiгi жөнiнде бiр ауыз да сөз айтқан емеспiн, бар болғаны олардың артында қалған әдеби мұралары жөнiнде сөз қозғадым. Өйтуге менiң сыншы ретiнде толық хақым бар. Сосын қай жерде о дүниялық боп кеткендердiң шығармалары жөнiнде сын айтылмасын, олар жаңаша оқылып тексерiлмесiн, т.б. деген нұсқау бар екен? Ау, ондай сынды алғаш рет А.Байтұрсынов Абай жөнiнде жазған жоқ па едi? Ол бұл мақаласын жариялаған кезде Абай о дүниялық боп кетпеп пе едi? Сонда аз ғана сын айтқаны үшін Ахмет те қара шалдың сүйегiн көрден қазып алған боп шыға ма? Бұл деген барып тұрған келеңсiздiк емес пе? Оны айтпағанда, В.Белинский ше? Ол Пушкин туралы жазған мақалаларында сүйегi әлдеқашан шiрiп кеткен Державиндi сынаған жоқ па едi? Кезiнде оны да орыс қауымы дәл осылай деп айыптап қудалаған, оның денсаушылығын құртқан. Бiрақ көреген сыншы көтерген Пушкин, Гоголь, Достоевский, Некрасовтар бүгiнгi орыс әдебиетiнiң тарихи тұлғалары боп қалды, сөйтiп Белинский бiр ғана сыншы болып қалмай, өз әдебиетiнiң тарихын жасап та бердi. Ал бұл кез келген сыншының қолынан келе беретiн шаруа емес. Мiне, осыны ескермеген, тiпте бiлмейтiн де бiздiң әдеби қауым, әсiресе, “Қазақ әдебиетi“ мен “Жалын” журналы жалдамалы жалған авторларын айтақтап, менi жерден алып жерге салуын әлi күнге дейiн тоқтатпай отыр. Мен бұл мәселенi сол газет-журналды басқарып отырған, өзiм сынаған басшылардың ар-ұятына қалдырам. Бұл жерде тағы да айтарым, — Жұматайдың өлеңдерi соншалықты дау-дамай тудыра қоярлықтай iшкi қыртысы қалың, мағынасы неше алуан ой түсірер терең, “айналасы теп-тегiс жұмыр келген” дүниелер емес. Рас, оның табиғат жайлы жазылған өлеңдерiнде тың көз, жаңа келiсiм, сөздiң өзара өзгеше боп үйлесiп келуi, жақсы суреттер баршылық. Бiрақ мұның барлығы да сол құр пейзаж күйiнде қалған. Оларда осының бәрi “не үшін?” деген ең басты ой-пiкiр (сверхидея! — Б.А.) жоқ. Мұндай жағдай оның басқа да өлеңдерiнде де баршылық. Оның шығарымпаздығының (творчество, — Б.А.) менi қанағаттандырмайтын тұсы да осы. Бұл өз алдына бөлек әңгiме. Ендi мен осы шолу мақаламда Жұматайдың өлеңдерiн жан-жақты қамтып сөз етiп жатпаймын, — тек оның ең басты деген, оның бет-бейнесiн көрсететiн бiр өлеңiн ғана қарастырамын.
Сөз жоқ, мына тiршiлiкке келгеннен кейiн кiсiнiң бақиға аттануы, сол тұста өзiнiң өлшеулi демi бiткенше не iстеп, не қойғандығы, жақсылық пен жамандық, жалпы адамгершiлiк, т.б. туралы ойланып-толғануы, сөйтiп өзiнше сабақ түюi, оны кейiнгi ұрпаққа хатқа жазып тастап кетуi жалпы адамзаттың ең бiр жауапты да қастерлi мiндетi, парызы ретiнде көрiнедi. Мұның көркемделген поэзияда бейнеленуi, суреттелуi шайырдың қаншалықты өскендiгiнен хабар бередi. Бұл жерде алысқа ұзамай,-ақ Қасымның “Өзге емес, өзiм айтам өз жайымдасын” алайық. Осы романтизмi басымдау түсіп жатқанына қарамастан, өз өмiрiн қорытындылаған сүйектi өлеңде қаншама толғаныс, экспрессия, ой-пiкiр, т.б. жатыр десеңiзшi! Неге екенi белгiсiз, мұндай дүниенi Қасымнан кейiн қазақ поэзиясында ешкiм де жаза алған жоқ. Бiрақ ондай нәрселер жазылуға, жазыла беруге тиiс. Мiне, осындай дүние тудырсам деген талаппен Жұматай да өзiнiң ең бiр басты шығармасын жазған екен. Ол өзiнiң күндердiң күнiнде “ғарыш жаққа кететiнiн” сезiп:
 
Бiр күлермiн ғарыш жаққа кетерде,
көп кещеге (?) қай бетiммен (?) кектенем?
Бiздiң бақтың қолы бүгiн жетер ме
Мұқағали, Төлегенге жетпеген, —
 
деп толғаныпты. Әрине, бұл жерде бұ дүниядан озарда кiсiнiң күлуiне де, жылауына да немесе ойлануына толық хақысы бар. Бiрақ мына жерде менi қолайсыздандыра беретiнi — өлең кейiпкерiнiң (Жұматайдың өзi деп бiлiңiз, — Б.А.) “күлгенi” емес, “көп кещеге қай бетiммен кектенем” дегенi. Оларды айыптап, “кектенерде” кейiпкердiң “қай бетiмменi” несi? Сонда оның өзi не күнә жасап қойған? Келесi шумақтарда әңгiме осы жайлы болуға тиiс қой. Бiрақ ол өлеңде жоқ. Бұл бiр. Екiншiден, бүгiндерi аттары модаға айналып кеткен Мұқағали мен Төлеген кезiнде соншалықты “бақытсыз” бола қойған жоқ. Бiз бұл жерде бақты шайырдың әдебиетте көрiнуi, мойындалуы, т.б. деп түсінсек, онда кезiнде екеуi де жақсы бағасын аздап болса да алған-ды, екеуі де еш қуғын-сүргiн, кемсiту, т.б. көре қойған жоқ. Мәселен, мен 1964 жылы Шымкентте болған үлкен бiр жиында жұп-жұқа жинақтары жақында ғана жарық көрген Төлегендi Ә.Тәжiбаевтың соншалықты мақтап, соншалықты жақсы баға бергенiнiң куәсiмiн. Содан 1967-iншi жылы оның “Құмдағы мұнаралар” дейтiн үшіншi, ақырғы жинағы жарық көрдi. Ол жинақ әлi шықпай жатып, одан бiр топ өлеңдi алып, “Лениншiл жас” газетiнде жариялаған мен болатынмын. Содан кiтап шыққасын, ол жөнiнде О.Сәрсенбаев өте жақсы пiкiр айтып, көлдей мақала жазды. Сонда бас-аяғы екi-үш жылда осыншама жақсы бағаланған шайыр соншалықты “бақытсыз” бола ма? Мұқағали туралы да осыны айтуға болады. Оның алғашқы “Ильич”, “Армысың, достар” деген екi жинағы оншалықты сәттi шыға қойған жоқ. Тек оның үшіншi жинағы “Қарлығашым, келдiң беде” оның өз қолтаңбасы анық көрiнде. Ол жайлы кезiнде ең алғаш рет Ә.Кекiлбаев мақтап көлдей мақала жазды. Оны дайындап, “Лениншiл жаста“ жариялаған тағы да мен болатынмын. Рас, одан кейiн Мұқағалиды әлдекiмдердiң айтақтауымен өз iнiсi, жерлесi С.Әшiмбаев бiрнеше рет негiзсiз “сойды”. Шайырдың көзi тiрiсiнде жеген “таяғы” осы ғана болатын. Одан басқа сыншы Мұқағалидың өлеңдерi туралы ешқандай да терiс пiкiр айтқан емес. Ендi бүгiндерi осындай жағдайды бiлмейтiндер Мұқағалиды көзi тiрсiнде қуғын-сүргiн т.б. көрген бiреу ғып шығарғысы келедi. Ал бұл шындыққа сәйкес келмейдi. Көзi тiрiсiнде Мұқағалидың кiтаптары кiдiрiссiз шығып жатты, Жазушылар одағы оған үй де берiп жатты. Оның қызмет iстеген кездерi де болды. Шындығында, кiтап жазам деген кiсiге бұдан артық не керек? Осы арада айта кететiн бiр жәйт, — бiзде бiрнеше жақсы кiтап шығарған жазушыны ел-жұрт төбесiне көтерiп, ұлықтап, алақанына салып жүруге тиiс дейтiн бiр ұшқары, үстірт ұғым бар. Шын мәнiне келгенде, шынайы шайыр ешқандай да сыйлық, құрмет үшін кiтап жазбайды. Ол да өзi тiрлiк етiп отырған кездiң төлi, қоғамның мүшесi. Ендеше ол да кәдiмгi қарапайым кiсiлер сықылды өз тағдыры, өз бағы, өз масабы, т.б. үшін күресуге тиiс. Ол тым құрымағанда өз кiтабын жарыққа шығару үшін де әдебиеттегi әкiм “әукебаевтармен” жағаласуға тиiстi. Бiзде оның орнына, төсекте шалқасынан жатып ап, “менi бағалаңдар” дейтiн қолайсыз бiр әрекет бар. Бұл да баяғы “ел құрметiне бөленген” сал-серiлерге тән нәрсе деген ұшқары түсінiк. Ал шындығында, олар өз заманында соншалықты құрметтелдi ме екен? Олай болса, неге Азнабайдың поштабайы Бiржанға қол көтердi? Батыраштар неге Ақанның Құлагерiн өлтiредi? Неге алпауыттар Мәдидi түрмеге қаматады? Бұл мысалдың бәрi де бiздiң түсінiгiмiздiң өте ұшқарылығына дәлел бола алады. Осы тарапынан келгенде, өмiрден ерте кеткен Төлеген мен Мұқағалидың тағдырларына шүкiршiлiк деуге болады. Мiне, осы жәйттi көпе-көрiнеу бұрмалап, оларды қуғын-сүргiн көрген кiсiлер етiп шығарудың не қажетi бар? Осыдан Жұматай да арыла алмаған. Оның жоғарыдағы шумағына келсек, онда “Мұқағали, Төлегенге бақтың қолы жетпеген” деген сөйлем терiс тұр. Дұрысына келсек, бұл керiсiнше, “Мұқағали мен Төлегеннiң қолдары баққа жетпеген”, бұдан да ең дұрысы, ол екеуiне “бақ қона қоймаған” болуға тиiс. Бұл бiр. Ендi бiз кейiпкердiң “ғарыш жаққа аттанып” бара жатқанда неге “бiр күлетiнiнiң” сырын бiлуге тиiстiмiз ғой. Бiрақ автор ол жөнiнде ештеме демей, мүлдем басқа жаққа ауып түседi:
 
Байлық менiң тие алмайды жыныма (?),
құдайсызға (?) не керегi пiтiрдiң?
Менi егерде көзге iлмесе құбыла (?),
онда мен де құбылаға түкiрдiм (?).
 
Мұнда да қисынсыздық баршылық. Бiрiншiден, байлық неге “жынға” тиюге тиiс? Ол керiсiнше пәндәның бiр бiрiне деген қызғанышын, iштарлығын тудырмай ма? Содан бүгiндерi туып жатқан қаншама драма, айтыс-тартыс бар десеңiзшi?! Бұл бiр. Екiншiден, пiтiр, зекет беру мұсылманның бес парызының бiрi ретiнде кембағал, мiскiндерге берiледi, бұл жерде “құдайсыздықтың” қатынасы шамалы. Үшiншiден, кейiпкердiң өзiн “көзге iлмесе, құбылаға түкiрдiм” дегенi соншалықты байсалды, салиқалы сөз бе? Мұндағы құбыла дiни түсінiк пе әлде әдеби ме? Қалай десең де исi мұсылман қауымының ең бiр киелi нәрсесiмен ойнауға болмайды. Осы арада А.Эйнштейннiң: “Мен дiндi тарих және психология тұрғысынан түсінем”, — деген дана сөзi еске түседi.
Ендi Жұматай келесi шумақта мүлдем басқа жаққа қарай кетедi:
 
Менiң жаным мейiрiмге құмар тым (?),
достарым көп шалқар (?) көңiл, сайын (?) үн.
Жез шығатын жерден шыққан бiр алтын (?)
жымиысын жиямын (?) деп байыдым (?).
 
Бұл жерде жаңа ғана ызаланып “құбылаға түкiрiп” отырған кейiпкердiң “жанының мейiрiмге құмар” бола қалуы кiсiнi екiұдай ойға қалдырады. Бұл жерде де сөйлем дұрыс құрылмаған, неге кейiпкердiң “жаны мейiрiмге құмар”, ол кiмнiң “мейiрiмi”, — мұның ең дұрысы “кейiпкердiң жаны мейiрiмге толы” емес пе? Сосын “шалқар көңiл, сайын үн” тiркестердегi анықтауыштардың өздерiнiң дағдылы орындарынан (шалқар көл, сайын дала, т.б.) ауыстырылып қолданылуы да онша сәттi боп шықпаған. Осындай жәйт келесi сөйлемде де бар. Мұнда “алтын” сөзi iлiк септiгiнде, изафет түрінде “алтынның” боп тұруы тиiс. Жарайды, мұны майда-шүйда делiк. Мұндағы ең қиыны кейiпкердiң “алтынның жымиысын жиғаны” қалай? Жалпы “жымиюды жию” мүмкiн бе? Осы арада “жию” етiстiгi өзiне жүктелген мағынанының басқаша түрде ауыстырылып қолданылған формасын табиғи түрде көтерiп тұр ма? Лингвистикадағы мұндай эксперименттердiң де iшкi логикасы болмайды ма? Әлде бұл әйтеуiр бұра тартып, қисық сөйлеу ме? Сонда “не үшін”, “неге”?
Автор келесi шумақта мүлдем басқа жаққа кетедi:
 
Биiк әндi (?) сүйе алмайды өзге ерiн (?),
мұндай бақты тұра алады (?) кiм ұстап?
Мен бiр гүлдiң (?) гәуһар мiнез (?) сөздерiн
жүрегiме құйып жүрмiн уыстап (?).
 
Мұндағы “биiк әндi” “өзге ерiннiң сүйе алмайдысы” немене? Әннiң биiктiгi бола ма? Бұған сайсақ, онда “биiк әндi” “өз ерiнi” сүйе алатын боп шығады ғой. Ол өз алдына. Келесi жолдағы “гәуһар мiнез сөздер” дегендi қалай түсінемiз? Оны “уыстап ап құюға“ бола ма өзi? Бұл нағыз алогизм емес пе?
 
Келесi шумақ та осы құралыптас:
 
Соны көрем өңiмде һәм түсімде,
әлемге үлгi (?) көрсетедi ол әлi.
Ол өкiмет орнатқан бақ (?) iшiнде
әкiмдiктен ақындық шен (?) жоғары(?)
 
Бұл жерде кейiпкердiң әлгi “гүлi” не жөнiнен “әлемге үлгi” көрсетпекшi деген сұрақ өз өзiнен туындайды. Сосын “өкiмет орнатқан бақ” дейтiн тiркес қалай? Жалпы бақты еге ме әлде “орната” ма? Одан тыс, — “ақындық шен” болса, сонда оның “несi жоғары”? Және ол неден жоғары тұр? Бұл өлеңде айқын емес.
Мiне, осындай iркiс-тiркiсi жетерлiк қысқа өлеңнiң соңғы шумағы алдыңғы шумақты қайталап (обрамление, — Б.А.) бiтедi. Бұл жердегi сәл-пәл өзгешелiк соңғы екi жолда ғана:
 
Бiзге өлiмнiң (?) қолы, сiрә, жетер ме (?),
Мұқағали, Төлегенге жетпеген?
 
Мұндағы “өлiм“ сөзiн тура мағынасында түсінсек, оның қолы жетпейтiн пәндә бар ма өзi? Ал оны ауыспалы мағынасында түсінсек, онда Жұматайдың өлеңдерi де Мұқағали, Төлегеннiң дүниелерi сықылды “өлмейтiн” боп шығады ғой. Бiрақ осы авторлардың қай-қайсысында да өткiншi дүниелер бар емес пе? Жарайды, бұл арада сәуегейлiк жасап жатудың қажетi жоқ делiк, оны уақыттың өзi көрсетедi. Бұл арада басып айтар бiр нәрсе, — жоғарыдағы талданған өлеңнен бiз автордың негiзгi желiнi, ойды ұстай алмай, әрлi-берлi ауытқып кете беретiнiн, тропты сәтiмен дұрыс қолдана алмайтынын, негiзгi ой-пiкiрдiң жан-жақты ашылмағандығын, ең бастысы, соның кейiпкердiң “ғарышқа кетер” алдында iшкi ой-толғанысына, күйiнiш-сүйiнiшiне, түрлі ойдың өзара шарпысуына, сүйтiп кеп оның мына шолақ дүниядан түйген үлкен бiр тұжырымына айнала алмағандығын айқын көремiз. Мұндай кемшiлiктi Жұматайдың бiз атаған басқа да өлеңдерiнiң бәрiне тән деуге болады. Мiне, осыны көрмей, Қажытайша жауырды жаба тоқысақ, Жұматайдың шығармаларына әдiл баға бере қою қиын. Қалайда қазақ сынының ол жөнiнде тура сөзiн айтуы керек. Бiз сүйткенде ғана жан-жағымызға бажайлай қарап, әдеби процестiң қалайынша физикадағы сол қолдың заңы бойынша солайқайлыққа ұрынып кеткендiгiн көрiп, бүгiндерi әдебиетiмiздi емiн-еркiн жайлап алған өткiншi дүниелердiң өрiсiнiң табиғаты қандай екендiгiн айдан анық бiле аламыз. Осы тұрғыдан қарастырғанда ғана бүгiндерi том-том боп жарық көрiп жатқан өткiншi өлең кiтаптарына әдiл баға беруге болады.
 

Бүгiнгi қазақ поэзиясына ең жетiспейтiн нәрселердiң бiрi — шынайы реализм шын мәнiндегi поэтизация деуге болады. Мен, әрине, шынайы романтикаға еш қарсы емеспiн. Бұл, әсiресе, жастарға арналған өлеңдер үшін өте-мөте қажет. Бiрақ оны культке айналдырып жiбермеген мақұл. Сонымен қатар шайырдың осы романтиканың құрығынан ұзап шыға алмай, тiрлiктiң қатпары терең жағдайларын зерттеп, бейнелеймiн, т.б. деген сәтiнде жас жiгiтше елпiлдеп жатқаны және де жараспайды. Мұның ата сақалы аузына түскен шағында бозбалаша сүйiспеншiлiк туралы анайылығы басым өлеңдер жазып жүрген И.Сапарбаевқа қатысы өте-мөте көп. Оның “Махаббат пен ғадауат” атты өлеңдер кiтабы осы жағынан алып қарағанда, кiсiнi неше түрлі оңаза ойға батырады. Мұнда тақылдаған дидактика да, құр дiлмәрсып шешенсу де, сырттай баяндайтын, бiр нәрсе жөнiнде мәлiмет, анықтама беретiн өлеңдер де, құр пейзаж да — бәрi-бәрi кездеседi. Кiтапта шендi, лауазымды, дүмдi кiсiлерге арналған арнау да, өлең туралы жазылған өлеңдер де баршылық. Жалпы И.Сапарбаевтың жазуы бiр қалыпты емес, айнымалы электр ағынының синусоидасы сықылды құбылып сала беретiн тұстары жетерлiк. Сосын бiраз дүниесiнде оның Қ.Мырзалиевтiң тәжiрибесiн ескергендiгi байқалады. Сол себептi оның шумақтарының алдыңғы екi жолы — Самарқанға, соңғы екi жолы — “Тұранәлембанкке” қарап тұрады. Осындай қисыны жетiсе бермейтiн шумақ пен келесi шумақтың өзара қиысып келуi, жалғасуы өте әлсiз, олар әр бөлек нәрсе сықылды боп сезiледi. Соның нәтижесiнде өлең бiртұтас дүние ретiнде сезiлмейдi. Бiз бұдан жасы алпыстан әлдеқашан асып кетсе де, И.Сапарбаевтың өлең техникасын барынша еркiн меңгере алмағандығын көремiз. Бұл қарапайым технология жағы ғана. Ал ой-пiкiр, мазмұнға келетiн болсақ, автор бұ жағынан да өзгелерден мойныны озықтығын көрсете бермейдi. Ол бiр өлеңiнде:
 
Жараспайды ақынға жерде жүрген (?),
ақындардың әупiрi — Көк пен Құдай (?),-
 
деп, өзiнiң өлеңге қояр талап-тiлегiн бiлдiргенiмен, көбiне, сол шартын ұстана да бермейдi. Осыдан оқушы жанында екiұдай бiр кеуiлкүй туады. Мен бұл мақалада оның кiтабын толық талдап, жiлiктеп жатпаймын, тек оның негiзгi бағытын, бетiн көрсететiн екi өлеңiне ғана тоқталамын.
Бүгiнде қазақ десе, бiздiң шайырларымыз жұрттың бәрiн аңғал, аңқа, жалқау, қаннен-қаперсiз жүрген бiреулер, т.б. етiп көрсетуге құмар боп алды. Исраил да сол сүрлеуден шыға алмапты. Ол “Қазақы мiнез” дейтiн өлеңiнде халқымызды:
 
Алты жасар баладан (?) аумай қалған (?)
адал, аңғал (?) Құлыңды, ая, Құдай,-
деп көрсетiп, ол үшін құдайға жалбарынады. Одан әрi ол осы ойын шегелей түсіп:
 
Алты жасар баладай қылығы бар (?)
бұ халықты кiм аяп(?), кiм ұғынар(?) ,-
 
деп, тiпте қанадан асып та кетедi. Оның айтуына бақсақ, бiздiң халқымыз әлi ес ене қоймаған алты жасар бала сықылды оңы-солын танып болмаған бiреулер екен. Соны “аяйтын” да, “ұғынатын” да ешкiм жоқ. Бұл аз болғандай қазақтар:
 
Сұрағанға дей жүріп: “Мал-жан аман”,
елiң де осы ертеңiн болжамаған (?)
Қармағына iлiнiп алтын балық (?),
бармағымен (?) сияқты бал жалаған (?), — 
бiреулер. Сонда бiздiң елiмiздi апаттан алып қалған атақты Төле, Қазыбек, Әйтеке билер де елдiң ертеңiн болжамаған ба? Берiдегi Абай, Алтынсарин, кешегi Алашорданың марқасқалары да елдiң болашағын ойламаған көрсоқырлар ма? Ол өз алдына. Мына шумақтағы Пушкиннен алынған, қазақ халқының түсінгiне жат “алтын балыққа” жол болсын?! Сосын “бармақпен бал жалағанды” кiм көрiптi? Сосын соңғы сөйлем бiтпей тұр.
Ендi келесi шумақта қазақтарды автор әбден кеп “iрейдi”:
 
Әдет шiркiн қала ма қанға сiңген (?),
әлi күнге келедi арбасумен (?).
Жалқаулығын (?) қайтерсiң алабөтен (?),
алтын басып (?) жатқандай жамбасымен (?).
 
Бұл жерде де келiспейтiн түс жетерлiк. Ол “қанға сiңген не әдет”? Қазақтар кiммен “әлге дейiн арбасумен” келе жатыр? Өзара ма, жоқ басқа бiреулермен бе? Сонда олан не үшін “арбасып” жүр? Бұған шумақта жауап жоқ. Сосын “алабөтен жалқаулық” деген не өзi? Мал бақан ел, шыныменен, жалқау ма? Отырықшы елдерге қарағанда жаздың өзiнде жердiң түгiне назар сап, үнемi жайылым үшін қоныс аударып, мазасыз тiрлiк кешетiн көшпендi халық қалайша жалқау бола алады? Оған қоса күзеуi мен қыстауы ше? Көктемдегi мал төлдеу ше? Мұның бәрi бiр сәт бел жаздырмайтын бимаза тiрлiк емес пе? Оған қарағанда отырықшы дихан елдiң тiршiлiгi биғам, — олар егiнiн орып болған соң, күзден көктем туғанша дейiн демалады. Ал қасқа қазақтардың үйтiп демалмақ түгел, қысы-жазы мал соңында салпақтап жүріп, сiңбiруге де мұршасы келмейдi. Сол себептi бiздiң халқымыз: “Бiр күн мал баққаннан қырық күн ақыл сұрама“, — деп керемет мақал қалдырған. Сонда осылайша тiрлiк кешкен ел қалайша “алабөтен жалқау” бола алады? Сүйтiп бүгiнге жеткен елдi “алтын басып жатқандай жамбасымен” деп кекету орынды ма? Сосын “жамбасымен” қай қазақ “алтын” басады? Мұның дұрысы “жамбасының астында алтын жатқандай-ақ” болар. Жалпы мұндай сөз қолданыстағы кәтелер Исраилда жиi кездеседi.
Ол ендi келесi шумақта халқымыздың қалпын онан әрмен сүмiрейте түседi:
 
Дастарханның барар ма (? ) дәмi ұзаққа (?),
абат мекен айналса (?) аңызаққа (?)
Қам-қаперсiз қаймана (?) қазақ үшін
қалған күннiң (?) шынымен мәнi жоқ па (?)
 
Мұндағы “дастарханның дәмi ұзаққа барар ма” деген жолды қалай түсінуге болады? “Абат мекен” қалайша “аңызаққа” айнала алады? Неге қазақ “қам-қаперсiз”? Неге ол үшін “қалған күннiң мәнi жоқ”? Мұның бәрi шындыққа мүлдем сай емес қой! Егер елiмiз ертеңiн ойламаса, бүгiнге аман-есен жетер ме едi, осыншама ұлан-ғайыр даланы сақтап қалар ма едi? Бұл бiздiң халқымыздың атына жабылған нағыз жала емес пе? Сосын елiмiз неге “қаймана қазақ” болуға тиiс? Қазақтар “қаймана” деген сөздi белгiсiз деген мағынада қолданады. Сонда өз халқымыз қаймана, белгiсiз бiреулер ме?
Исраил келесi шумақта тағы да бiр “керемет ой” тастайды:
 
Тәттi ұйқыға (?) қашанғы қанбайды адам (?),
қайран қайрат қайдасың қанда ойнаған (?).
Көкжиекке көз тастап (?) шалғайлаған (?),
көш соңында (?) iлбiген (?) қандай жаман?!
 
Шынында да, өз халқыңды Самарқанның сартының безбенiмен өлшеген қандай жаман?! Мұндағы “ұйқыдағы жұрт” дейтiн түсінiк Мiржақыпқа (“Оян, қазақ”) орыс әдебиетiнен жұққан-ды. Шындығына келгенде, мал соңында қысы-жазы салпақтап жүрген елдiң “ұйықтауға” шамасы бар ма? Бұл метафора бiздiң елiмiздiң мiнездемесiне дәл келмейдi емес пе? Сосын “қанда ойнаған қайрат” не деген сөз? Қазақтар “кiсiнiң қаны қайнайды” дейдi, ендi соны өзгертiп, қайратты қанға эритроцит ретiнде қоссам деген троп қисынды ма? Жарайды, бұған да көнелiк. Ендi қазақтардан “шалғайлап бара жатқан” о нағылған “көкжиек”? Әлде ол цивилизацияның “көкжиегi“ ме? Бұл жағынан алғанда қазақтар бүгiнде түркi халықтарының iшiнде бiлiм, мәдениет, ғылым, әдебиет т.б. саласы бойынша ең алдыңғы жақта тұр! Сөйткен халық, шынында, “көш соңында iлбiп” келе жатыр ма? Бiзден озып кеткен о нағылған көш? Ол қай елдiң көшi? Егер ол көштi Европаныкi десек, онда олар, шыныменен, бiзден озық па? Бiр ғана экономикадағы жетiстiк қандай бiр ұлттың рухани жетiстiгiн көрсете бере ме? Бiздiң халқымыз ар-ұждан, үрдіс, салт-сана, отбасы, жалпы рухани жақтан алғанда қандай да елдiң ең алдыңғы жағында тұрған жоқ па? Бiз соны неге көрмеймiз? Өз халқыңның ең асыл қасиеттерiн көрмей, басқаның сыртқы жылтырағына тамсанып, өз елiңдi жермен-жексен ету, оның өткенi мен бүгiнiн жоққа шығару нағыз барып тұрған нигилизм емес пе? Жалпы автордың бүткiл елдi бұлайша жала жауып сынауға қандай хақысы бар? Егерде мұндай елдiң қалпы сенi қанағаттандырмайтын болса, онда “әлi де “көш басында жүрген” елдерге қоныс аудар! Бiрақ менiң қонақжай, ағеден, алғыр, мәдениеттi, бейнеткеш халқыма тiл тигiзбе!
И.Сапарбаевтың осы жинағында осы тақылеттес өлеңдер жетерлiк. Осылайша жалпылама айту, сырдаңдық, риторика өте көп. Мен оларға тоқталып жатпаймын, ол жөнiнде жеке тоқталып сөз ету қажет. Мен ендi соңғы кезде автордың өзiнше “әдеби табысы” ретiнде саналып жүрген сүйiспеншiлiк жайлы жазылған дүниелерiн сөз етем. Сөз жоқ, кiсiнiң бiр бiрiн жақсы көруi, бiр бiрiне ықылас-ниетiнiң аууы, өзара үйлесуi, рухани жақтан үлкен гармония табуы, жалпы олардың сүйiспеншiлiгi жайлы жазу керек. Бiрақ бұл арада тұрпайылыққа жол жоқ. Әсiресе, автордың:
 
Көзiм түсе бередi тоқ (?) төсiңе (?),
көңiл бейiм (?) шоқ көсеп, от кешуге.
Тоқсан тоғыз түймеңнiң түгi қалмай (?),
тоғыз қабат торғынды оқ тесуде (?), —
 
деп жазғанындай сүйiспеншiлiктi тұрпайы секске, жыныс қатынасына апарып тiреуге жол жоқ. Бiрақ И.Сапарбаевтың махаббат туралы өлеңдерiнде осы нәпсi жағы өте-мөте басым түсіп жатады. Егер ол идея көркемделуi тұрғысынан өзiн өзi ақтап, белгiлi бiр қызмет атқарып тұрса, менiң еш дауым жоқ. Мәселе бұ жерде тек қана тура нәпсi жайында ашық жазуда боп отыр. Мәселен, оның осындай циклдарының бәрiне тән сипаты бар “Қияли өлең” дейтiн бiр дүниесiн ғана алып көрелiк. Осы өлеңнiң басында автор өзiнiң “қазақтың қыздары осындай ар-ұятты аттап, ашық түрде жыныс қатынасына түсетiн болса болса ғой, шiркiн” деген қиялына елти отырып:
 
Көрсетсе көрiктi қыз iңкәр қылық(?),
көңлiн ауламай ма (?) сұңқар жiгiт,-
 
деп, жыныс қатынасының басталуын “заңдастырып” алады. Сонда оқушы “қыз басымен iңкәр қылық” көрсетiп, “сұңқар жiгiтке” өздiгiнен ұрнығып жүрген бұ қандай қыз деп ерiксiз таңғалады. Шындығында, ол қыз ба әлде қатын ба? Қыз болса, ол неге жiгiтке бiрден берiле кетедi? Оқушы оны аңдаймын дегенше, бiр алақұйын қимыл басталады да кетедi:
 
Жанары бiр жарқ етiп (?) жарық таңша (?),
қыз байғұс естен шала танып қалса…
 
Бұл бiр адам тәнi физиологиясының табиғатынан тыс жатқан “керемет” бiр коитус, сұмдық оргазм! Ендi әлгi “сұңқар жiгiт” одан әрмен өршидi:
 
Көкшеңгел (?) алабөтен қайраттанса (?),
жандәрмен (?) жатқан жанға жайлап қонса (?).
Кiсесi (?) арғымақтың (?) ағытылып,
мүшесi мүшкiл (?) қыздың жайрап қалса…
 
Бұл жердегi ең қиыны, он екi мүшесi “жайрап қалған” қыздың ағзаларын қайтадан кiм құрастырады екен? Оған кiм қайтадан жан бермекшi? Мұндай ең қиын “операция” Гиппократ, Гален, ибн Синалардың қолдарынан келе қояр ма екен? Әлде әлгi “сұңқар жiгiт” “мүшкiл” қыздың “жайрап жатқан мүшелерiн” шетелдiң алпауыттарына “зәпшәстiге” сатып жiбермес пе екен? Бiр түрлі қорқасың. Осы жыныс қатынасының әр жағы тiпте сұмдық:
 
Ай күлiп, жұлдыз бiткен жымың қақса,
қысылып (?) қыз кiрпiгiн қыбырлатса (?).
Анарын (?) лашын бүріп жатқан шақта,
жанарын ашып-жұмып (?) бiр үн қатса…
 
Ендi бұған не дерсiң?! Мұндағы “бар мүшесi жайрап”, абыройы ашылып-шашылып жатқан “қыздың қысылғаны” қалай? Сонда кiмнен? Өйтiп “қысылатын” болса, онда ол “анарын лашынға неге бүргiзедi”? Ендi оны осы “бүргiзгенi” аздай, оргазмге жеткенiн автордың орта ғасырдың тiлiмен жеткiзгенiне жол болсын:
 
Пiрәдар! Пiрғауыным, Пiрiм, — десе,
төсiнде шырын кесе (?) дiрiлдесе (?).
Шашырап шың басына алтын арай,
шым-шымдап (?) Шығыстан таң сiбiрлесе (?).
 
Оқушыға бұдан артық не “тамаша” керек?! “Шынында “шырын кесе” дiрiлдеп, жатса, “мүшкiл қыз” “пiрiм, пiрғауыным” деп айқайлап жатса, мұндай жыныс қатынасының “керемет“ картинасын сексопатологтарға берiп, импотетенттерге ем ретiнде ұсын деуге болмай ма? Болғанда қандай! Бiрақ бұл көркемделген поэзия емес! Осы ерсiлеу жыныс қатынасының көркемделген категорияға айналуы үшін әлi “мүшкiл” қыздың неге “сұңқар жiгiтке” өзi барып сүйкенгендiгiнiң, оған не жағдайдың итермелегенiнiң, жалпы қыздың тағдыр-талайының қалың бiр қатпары ашылуы тиiс. Бiрақ ол өлеңде жоқ. Мұнда бар-жоғы, Абайша айтсақ, “бұқаның сүргенi” ғана бар! Қыз неге үйттi, оған не себеп болды, — бұл жағдай өлеңде атымен жоқ. Сосын қараптан-қарап сүйкенген қызға әлгi “сұңқар жiгiттiң” ертең алимент төлеп қалмаймын ба қорықпай, салған жерден “мұзбалақша қойып“ кетiп, қыздың “бар мүшесiн шашып тастағаны” да кiсiнi бiр түрлі қысылтады. Бiрақ автор одан еш қысылмайды. Оның “махаббат” туралы жазған қалған дүниелерi де осы құралыптас. Соларды оқып отырып:
 
Ғашықтық, құмарлық пен ол екi жол,
құмарлық бiр нәпсi үшін болады сол.
Сенен артық жан жоқ деп ғашық болдым,
мен не болсам болайын, сен аман бол, —
 
деп жазған, “мүшкiл қыздың бар мүшесiн сұңқар жiгiтше шашып тастамай”, керiсiнше “сен аман бол” деп отырған ұлы Абайды кейде барып тұрған “идеалист” пе деп те қаласың. Бiрақ Абайдың жөнi басқа! Ол арзан атақ-даңқ қуып, сүйiспеншiлiктi сыңғырлаған тиын-тебенге алмастырып көрген шайыр емес. Мiне, шын өнер мен жалған нәрсенiң айырмашылығы осында жатыр.
И.Сапарбаевтың осы жинағына енген басқа да өлеңдерi бiз талдаған жаңағы екi дүниенiң деңгейiнен мойын асырып кете алмайды. Автордың тақырып аясы тар, жаңа ой-пiкiр атымен жоқ, стилистикада кеткен қатеден аяқ алып жүргiсiз, ол көбiне форманы сезе бермегендiктен, шұбалаңқылыққа, көпсөздiлiкке, артық ежiктеуге ұрынады. Оның өлеңдерiнде жеке басқа тән нәрселер басым, — шынайы көркемделген үлкен поэзия туралы бұл арада сөз айтудың өзi мүмкiн емес. Сонысына қарамастан, И.Сапарбаевтың менiң поэзия туралы мақаламды жұртшылыққа құбыжық етiп көрсетуге тырысып, анадайдан “Аттан!” салып, менiң қолымда қазақ әдебиетiнiң тағдыры тұрғандай: “Өлеңдi Алдамжаровтан қорғау керек!” деп ұрандап жүргенi, ең алдымен, басқаны арқаланып, өзiнiң өткiншi өлеңдерiн әдiл сыннан қорғап қалудың қолайсыз бiр әрекетi ғана. Мен бұл жерде, керiсiнше, өлеңдi менен емес, қалың оқушы қауымның талғамын бұзар И.Сапарбаевтың жеке бастың қам-қарекетiн күйттеуден аса алмай жатқан мынадай шикi, шалағай дүниелерiнен оқушының өзiн қорғау керек дер едiм. Шындығында, дұрысы сол болмақ.
 
Мен сөз етiп отырған осы шайырлардың қай-қайсысы да алпыстан асып, ата сақалы ауыздарына түсе бастағандар. Олардан кейiн бiр толқын боп дүмелiп келе жатқан Е.Раушанов, А.Әлiмұлы, Ш.Әбдiкәрiмовтардың қатары да қырықтан асып қалды. Олардың өкшесiн басып келе жатқан ұрпақтың алды да отызға иек артып отыр. Одан кейiн де поэзияда өз бақтарын сынап жүргендер жетерлiк. Бұл арада айтпағым, — сол қалың топтың iшiнен мойны озып суырылып, өз қолтаңбасымен, өзiнiң айтар соны ой-пiкiрiмен көрiнiп жатқандардың аздығы. Соған қарамастан, кәзiр ақша тапқыш пысықтар аты — өлең, бiрақ ұйқастырылған сөздердiң тiзбегiнен аса қоймайтын шалажансар дүниелерiн топтастырып, бiрнеше қалың-қалың том ғып шығарып та жатыр. Жарайды, шығарсын, оған ешкiмнiң қарсылығы жоқ. Мәселе бұл жерде сондай жағдайдың асығыстыққа ұрындырып, кәйткен күнде де шығып қалайын деген талаппен әлгi томдарға шикi дүниесымақтарды орынсыз тықпалай берудiң әдебиетке ешқандай да пайда әкелмейтiндiгiнде болып отыр. Бұл жерде, бiрiншiден, кез келген қаламгердiң оқушы жұртшылық алдындағы өз жауапкершiлiгi туралы ойлануы қажет. Екiншiден, жинақтарға көр-жердiң бәрiн тықпалай бермей, “iштен шыққан шұбар жылан” дегендi қойып, шайырлардың өз жазғандарын аса қатал талаппен сұрыптап, iрiктеп, мықты селекциядан өткiзгенi мақұл. Сол жағынан алғанда С.Ақсұңқарұлы, Сабыр Адай, С.Нұржановтардың, т.б. бiр томдық, үш томдықтарында кездесетiн кемшiлiк жетедi. Ең бастысы, олар әлi де бар жазғандарының басын қосып, үлкен том етiп оқушы қауымға ұсынуға қай жағынан алғанда да дайын емес, пiспеген, шикiлiгi басым. Бұларда да iрiктеу, сұрыптау атымен жоқ, — олардың қай-қайсысы да өз жазғандарын әлгi томдарға тықпалай берген, тықпалай берген! Мен ендi олардың кейбiреуiне тоқтала кетейiн.
Кәзiрде Сабыр Адайдың өлеңдерi туралы неше түрлі пiкiр айтылып жүр. Оның аты ана бiр жылы бiр дуалы ауызға iлiккеннен кейiн, ол бүгiндерi қазақ өлеңiнде өзiнше орны бар қаламгер ретiнде саналады. Мен оның “Әр қазақ — менiң жаңғызым” деген бiр томдығын оқып шыққаннан соң, бұл бағаның әлi де асығыстау берiлгендiгiне көзiм жеттi. Осы томдыққа енген 312 өлеңнiң көбi жалпылама, публицистика сарынымен жазылған, онда өлеңдегi кейiпкердiң нақтылы түрдегi ой-толғанысы, күйiнiш-сүйiнiшi, психологиясы, т.б. сирек кездеседi. Автор белгiлi бiр мәселенi жалпылама қарастырады, онда жалқыдан жалпыға қарай өрбудiң орнына, бұл керiсiнше жүріп жатады, сол себептi өлең салқын боп шыққан, олар оқушы жанына әсер етпейдi. Автор өзiнiң осылайша газет поэзиясының аясынан шыға алмай жүргендiгiне қынжылмайтын сықылды, ол “Кiндiк қала”, “Өксiк”, “Ғасыр және табиғат”, т.б. дейтiн шығармаларының жанрын “публицистикалық”, “толғау” деп ашық атап көрсетедi. Мiне, осындай жалпыламалықты мақсат тұқан автордың өлеңдерi “Экология”, “Отаным — Қазақстаным”, “Қозғама келер ғасырды”, “Жеңiс күнi”, “Көкшетау”, “Америка”, “Адам”, “Өркениет”, “Азия”, “Қала”, “Шертолғау”, “Империя”, “Жiгер”, “Намыс”, “Маңғыстау”, “Парламентке бiр сұрақ”, т.б. боп келедi. Осындай өлеңдер мына бiр томдықта толып жүр. Бiз бұл арада көркемделген үлкен поэзиядан мүлдем аулы алты қырдың астында жатқан мұндай өткiншi “өлеңдердi” талдап, жiлiктеп, пiкiр айтып жатудың артықтығын айқын көремiз. Тек бұ жерде қынжыларлығы — осы публицистикадан сонау 60-ыншы жылдары арылған қазақ поэзиясында сол терiс әрекеттiң қайтадан бой көтергендiгi. Мұның соңының көркем әдебиет туралы түсінiгiмiздi мүлдем тұрпайыландырып жiберуге соқтыруы мүмкiн. Және бiр айтары, — С.Адайдың бiраз өлеңдерiнде шайыр Ж.Нәжiмеденовтiң әсерi айқын сезiледi. Оның мына бiр томдыққа енген өлеңдерiнiң iшiнде бүгiнгi адамдардың жан дүниесiне бойлап, олардың ой-толғанысын, күйiнiш-сүйiнiшiн, т.б. жеткiзсем дейтiн талап анық көрiнетiн “Бiздер”, “Түбi жалқы”, “Өмiр емес”, “Сипай салды”, “Жем iздеген”, “Аз тiрлiкте” тәрiздi азын-аулақ дүниелер кездеседi. Бiрақ олар өте аз. Автор ондай шығармаларында:
 
Дүниенiң мәнiн iздеп ұмтылу
мағынасы шығар, бәлкiм, жалғанның, —
 
деп орынды толғанады да, iзiнше қалайда өз айтпағын өзгелерден ерекшелеу үшін:
 
Дүниеге өз көзiмен қарайтын
ұрпақ өсiп шығар ма екен бiзден де, —
 
деп, өзiнiң негiзгi талап-тiлегiнен хабар бередi. Сөз жоқ, әрбiр суреткердiң мына дүниеге өз көзiмен, өзiнше қарауы қажет-ақ! Бiрақ соны жеке дара, басты мақсат етiп кетпеу керек, басқаша айтқанда бұл арада көп нәрсе талғамға байланысты. Мiне, мәселе осыған тiрелгенде С.Адай сыр берiп, бiрыңғай троп пен метафораның шылауынан шыға алмай, соны тiпте басты мақсат тұтып, онсыз өлеңнiң ажары кiрместей талғамсыздық көрсетiп, өзара ұқсастығы жоқ, қиыспас нәрселердi бiр бiрiне телуге әбден құмартып кетедi. Ал бұл оқуға мүлдем қиыншылық келтiредi:
 
Қақ сүйекке қадалып (?) көк (?) найзағай.
Таңбалы тас, қой көздi (?) қорымдарым…
Саған тартып келемiн айшықты (?) ауыл…
Маған қарап үредi (?) қарғылы (?) бұлт…
Атақ-даңқтың сиыр тiлiн (?) тос сосын…
Архивтердiң сақал-сақал иегiн (?)
Асау күн (?) азуына ұртын жиып (?)
Шекесiн (?) шемен ойдың тырнай қасып (?)
 
Ендi автор осындай аса шарттылығы басым талаппен күрделi метофоралардың тiзбегiн жасайды:
 
Таң- маяның (?) сүт қатқан уызынан (?)
Шолпан-әжем (?) шақшиып шәй құяды (?).
 
Жұлдыз-нақыш (?), ай-түйме (?),
түн — шекпенi (?)
тау-шалдардың (?) сусиды иығынан, т.б.
 
Бұл арада автор оқушыға кәдiмгi ойын шартын ұсынады. Сонда таңды — мая деп алсаң, онда оның сүтiн қатқан шәйдi Шолпан жұлдыз-әжесi қюға тиiс. Бiрақ кiмге, не үшін деген сұрақ өз өзiнен туындайды. Келесi мысалда да осындай шарт ұстанылған. Жұлдыз, ай, түндi нақыш, түйме, шекпен деп шартты түрде алған соң, ендi шекпендi тау-шалдардың иығынан сусиды деген қисын, логика өздiгiнен кеп шығады. Бiрақ неге тау-шал, түн-шекпен, жұлдыз-нақыш, ай-түйме болуға тиiс? Олардың арасында бiр-бiрiне ұқсас келетiн қасиет бар ма? Метафораны жасағанда, алдымен осы жағы ескерiлуi тиiс емес пе? Сосын өткен ғасырдағы поэзияның бiрден бiр ен-таңбасы сықылды боп көрiнген осы метафоралап ойлаудың, көп жағдайда, шартты екендiгiн ұмытпаған жөн. Мiне, соны одан әрмен күрделiлендiрiп жiберсе, онсыз да жарым-жартылай жансызданып тұрған өлеңнiң тканi одан әрмен жансыздана түседi, ол тiпте наркоз бергендей самасау бiр күйге түседi. Кезiнде осындай кемшiлiк “метафораның атасы” В.Маяковскийде де, бүгiнде “метафораның депосы” атанып жүрген А.Вознесенскийде де баршылық. Ондай кемшiлiк Ж.Нәжiмеденовте те кездесетiн. Мiне, осы шайырлардың тәжiрибесiнен ұзап шыға алмай жүрген С.Адай өзiнiң “ерекше түрде” ойлай алатынын көрсеткiсi кеп, өлеңнiң әр жолына, орынды-орынсыз осындай метафораны, тропты тықпалай бередi. Онда қарапайым тiлмен, жәй сөйлеу деген атымен жоқ, — ол қалайда белгiлi бiр ойды, т.б. қиындатып жеткiзудi айрықша мақсат тұтады.
Егер осы қолдан “қиындату“ айтар ойдың күрделiлiгiне, оның сан қабат қатпарлы боп келетiнiне байланысты болса, онда мұны кешiре де салуға да болар едi, бiрақ, өкiнiшке орай, ондай күрделi ой-толғаныс Сабырдың өлеңдерiнде жоқ. Сол себептi мынадай метафоралардың Маңғыстаудың жер астынан атқылаған мұнайынша оқушының басына дүмелiп келе беруi, көп жағдайда, өлеңдi аса жасанды, салқын етiп көрсетедi. Оның жазғандарының кiсiге әсер етпейтiнi де сондықтан. Оны оқып отырғанда, оқушы бiр түрлі кроссворд шешiп отырғандай, әр жол сайын кiдiрiстеп, ерiксiз ойланып, өлеңдi тұтастай қабылдай алмай, оның аяғына сүрінiп-қабынып, өлдiм-талдым дегенде жетедi. Одан әрi оның мұндай экспериментке толы нәрселердi оқымай қоя салуы әбден мүмкiн.
Ендi бiр айтары, — С.Адайдың өлеңдерiнен олақтық, сөздiң өзара бiр-бiрiн тартар валенттiлiгiн, әр нәрсенiң мөлшерiн сезбеу, жалпы талғамсыздық тайға таңба басқандай боп көрiнедi де тұрады. Осының бәрiн саралай келгенде, оның мына бiр томдығы әлi де ертерек шыққан деуге әбден негiз бар. Ең басты кемшiлiк, осы кiтапта iрiктеу, сұрыптау, бәрiн електен өткiзу жоқ. Ал онсыз жазған өлеңдердiң денiнiң уақытша, өткiншi болуы еш күмән келтiрмейдi. Бұның оның жалпыламалыққа, публицистикаға толы дүниелерiне де қатысы бар.
Осындай жадағай публицистика С.Ақсұңқарұлының “Адам Ата — Һауа Ана” дейтiн бiр томдығында да жиi ұшырасады. Оның “999 тырна“, “Белгiсiз солдаттар”, “Адам Ата — Һауа Ана”, “П.Неруда. Реквием”, “Джунгли хикаясы”, “Хиросиманың балалары”, “Цивилизация”, “Ғасырлар-ай”, “АІШ-тағы үндiстер”, “Прометей алауы”, “Венеция”, “Ғасыр ғазауаты”, “Әйелдер”, “КарЛАГ”, “Макроәлем”, т.б. тәрiздi өлеңдерiнде тақырыпқа шығарылған мәселелер жалпылама түрде қарастырылады, шын мәнiндегi “менге” тән “мен“ жоқ. Бұл арада автор 60-ыншы жылдарғы ұрпақтың өздерiнiң аядай ғана “менiнен” қашам деп, өзiнiң жадағай публицистиканың жетегiнде кетiп қалғанын аңдамаған сықылды. Ол сонымен қатар бiр кездерi орыс поэзиясында белең алған, ғасырдан ғасырға аттап, тарихқа атүсті экскурс жасап, өздерiнiң бiраз нәрседен мағлұматы бар екендiгiн көрсету мақсатымен неше түрлі атақты кiсiлердiң аты-жөндерiн келтiру, орынды-орынсыз “Таурат” пен “Iнжiлде” кездесетiн сюжеттердi орынды-орынсыз қайталап айтып беру, сөйтiп аңқау оқушы жұртшылыққа “қыр көрсету“, т.б. тәрiздi арзан, жеңiл әдiс-айланы қолданудан бойын аулақ сала алмапты. Мұндай өткiншi өлеңдер жинақта өте көп. Оның өзi туылып-өскен “Қызыларай қалқозының” кiсiлерi туралы жазған өлеңiнде Хиросима мен Нагасакидiң аттарын айтып, жер шарын бiр айналып келмесе, кеуiлi еш көншiмейдi. Рас, оның “Жаным толы”, “Барады уақыт”, “Тәнге күннен”, “Манар аға“, “Аттан-аттан”, “Мен кешiрдiм”, “Қызыларайдың қырғыздары” сықылды шынайы поэзияның талаптарына жауап бере алатын аздаған өлеңi баршылық, бiрақ олар бiр томдыққа енген 370-тей қаптаған жалпылама өлеңдердiң арасында құмға түскен инедей мүлдем көрiнбей қалады. Жалпы С.Ақсұңқарұлының Н.Хикмет, П.Неруда, Е.Евтушенко, Р.Рождественскийлердiң өзiне еткен әсерiнен әлi де құтыла алмай жүргендiгiн бұл арада ашық айту керек. Сонымен қатар оның шығармаларында көп сөздiлiк, шұбалаңқылық, формаға қалай болса солай қарау тәрiздi кемшiлiктер жиi кездеседi. Және бiр айтары, оның көп өлеңi көркемделген категорияларға қарай өте алмай қалған, сол себептi олардың барлығы да салқын, оқушының жанына емес, оның логикасына, ақыл-ойына ғана әсер етуге арналған.
Оның өлеңдерi мына тақылеттес боп келедi:
 
Чилиде — олар. Африка торабында…
 
Хиросима өртiнде өлген қыздың
өлеңдерiн келедi жаза бергiм.
 
Освенцим… Вьетнам… Ағып барам Сенада,
көзiм алды — Экран. Экранда — Жер Ана.
 
Тарих — айыптау актысы сот залында оқылар,
Хиросима… Бейрут — ол! Герника… Отырар!
 
Цивилизация! Не еткен ұшқыр ең!
Цивилизация десем болды, — көзiме
елестейдi Атом, Атом бомбасы.
 
Мәңгүрт сөйлеп тұр,
цивилизация сөйлеттi…
 
ХХ ғасыр!
Сен адамды космосқа шығардың,
сен адамды құдай қылдың, ғасырым…
 
СПИД – заман ақыры,
шатысып тұр цивилизация ақылы.
 
Естен танған сол Гамлет сияқты…
Талай рет Иудаға сендiң де…
Адам Ата, Һауа Ана секiлденiп…
Түсімiзге ендi Ницше енiп жүр
Маңғаз Маркс кiмге сенiп айтты екен…
 
Макроәлем, сырымды айтам өзiңе,
микроәлем көрiне ме көзiңе…
 
Мұндай уақытша, өткiншi дүниелер Серiктiң бiр томдығында өте көп. Олар жайлы сөз етудiң өзi қиын.
Осындай өткiншi дүниелер Светқали Нұржановтың 347 өлеңi енген үш томдығында да бықып жүр. Светқалида да кiтаптың аннотациясында “тақырып аясы кең” деп өтiрiк дәрiптеп жазғандай, шын мәнiнде тақырыбы кең емес, ол қазақ поэзиясында бұрыннан айтыла-айтыла әбден жауыр болған нәрселердi қайталаудан аса алмапты. Оның осы үш томдығында “Төбелер”, “Боран”, “Дала”, ““Тұлпар”, “Бәйгiде”, “Жер”, “Даламен сырласу”, “Алатау”, “Нарынқолда”, “Хантәңiрi”, “Далаға ұшу”, “Маңғыстау”, “Кең далаға шақыру”, “Аруаналар”, “Қансонар”, “Алагөз атты қосқанда”, “Қыран ескерткiшi”, “Қансонар”, “Құлын”, “Сағым қуған”, т.б. тәрiздi еш жаңалығы жоқ, тақырып етiп алып отырған объектi жалпылама түрде қарастырылған, жеке кiсiнiң оларды қалай қабыл алғаны, қалайша түйсiнiп, сезгенi бiлiнбейтiн өлеңдер жыртылып айрылады. Онда таза публицистиканың шылауында жүрген “Жылылық Отаны”, “Тәуелсiздiк толғауы”, “Екi Отан”, т.б. тақылеттес шалашикi дүниелер де жетерлiк. Сосын Светқалидың осы үш томдығына белгiлi шайырлар туралы жазылған өлеңдердiң циклынан аяқ алып жүргiсiз. Рас, онда “Қара саба”, “Белбеу”, “Маңғыстау елi”, “Нығымет”, “Шалдарды сағыну”, “Ерте көктем”, “Шырмау”, “Қызды ауылдағы түн” сықылды аздаған шынайы өлең баршылық. Бiрақ мұндай әлi де төрт құбыласы тең келмей тұрған мұндай 10 шақты дүние үш томды алып жатқан 347 өлеңнiң iшiнде мүлдем аздық етедi. Менiң Светқалидың барынша iрiктеу жасамай шығара салған үш томдыққа әлi де дайын емес деуiм де сондықтан. Оның үстіне автордың өз өзегiн өртеген, айтпаса болмайтын тың мәселесi, тың тақырыбы жоқ, — ол бар-жоғы бұрыннан айтыла-айтыла әбден таптаурын болған нәрселердi қайталай бередi. Мәселен, ол бiр ғана түн туралы табаны күректей 17 өлең жазыпты! Бұған “Түнгi қиял”, “Жаздың түні -ай”, “Күзгi түн”, “Жылқы ауылда қысқы түн”, “Жылқы ауылда жазғы түн”, “Түнгi таным”, “Маңғыстаудағы түн”, “Қыземшектегi түн”, “Дала. Түн”, “Қызды ауылдағы түн”, “Түнгi жыр”, “Түнгi түңілу”, “Түн жыры”, “Қадыр түні”, “Мылқау түн”, т.б. атты дүниелер бiрден бiр дәлел. Осыларды оқи отырып, авторды күнi шақырайып тұрған ыстық Маңғыстауда емес, бiр түрлі күн дегендi айында, жылында бiр-ақ көретiн тундрада жүргендей сезесiң. Жарайды, түн туралы жазсын. Бiрақ ол жөнiнде бiр өлең, үш өлең жазуға болар, ал бақандай 17 өлең жазудың не қажетi бар? Мұндай жағдай оның күз жайлы жазғандарында да ұшырасады. Ол осы үш томдықта күз жөнiнде “Күз”, “Күзгi түн”, “Күзгi алтын”, “Күзгi бақ”, “Күзгi жол”, “Күзгi өксiк”, т.б. дейтiн бiрiн бiрi қайталаған “шедеврлердi” мына дүниеге келтiре сапты! Ол үшін күзден басқа жыл маусымы болмайтын сықылды! Ал мұндай бiркелкiлiк, бiр тақырыптан он тақырып жасау, түптеп келгенде автордың көтеретiн жаңа мәселесi, тың тақырыбы, айтатын соны ой-пiкiрi жоқ деген сөз. Сол себептi мына үш томдықтан еш жаңалық сезiлмейдi, бәрi де жазыла-жазыла жауыр болған нәрселер.
Светқалидың ендiгi бiр үлкен кемшiлiгi — бiз жоғарыда айтып өткен Сабыр Адай сықылды, тропты, метафораны мүлдем өте жиi қолданатындығы. Ол үшін өлеңде қисық тартып сөйлемесе, екi арасында ұқсастығы, еш байланысы жоқ нәрселерден қисынсыз ассоциация жасамаса, ешқандай да көркемдiк болмайтын сияқты. Ондай экспериментке ұқсап тұрған жолдар, шумақтар мына үш томдықта жыртылып айрылады:
 
Сiлекейлi (?) ақсиған жұлдыз-азу (?),
Ай-көзi (?) бар ақшиған (?) келбетiнде.
 
Жел жылап, үріп құрғақ (?) қар,
аяздың тiсi(?) ақсиып…
 
Қыз-қайыңды (?) көшеде шаптан (?) алып,
сабап жатты (?) содыр жел масқара (?) ғып…
 
Баяу қанат қағады (?) ай-шағала (?)…
 
Торлайды (?) алдан топас (?) той,
сарнап (?) сасық (?) садаға…
 
Қылмысиды (?) қыли (?) түн… т.б.
 
Қасқа (?) дала, кәйтесiң көп кiсiнеп (?)…
 
Ырғақтап (?) жорға тайдай қылаң қағып (?)
 
Автор кейде метафораны бiр-бiрiнiң үстіне жамап, қисынды қолдан қиындатып, оқушыны математикадағы бiр амалды шешкендей қыспаққа тiреп те тастайды:
 
Құс жолы — ұнның ұнтағы (?),
Тау-шопан қыз (?) шапақ-қырықтығымен (?)
тай мұйiздi (?) серке (?) бұлтты қырқады (?).
 
Мұның барлығы әдейi қолдан жасалып отырған тәжiрибе, эксперименттей боп көрiнедi. Бұлардың бәрi көркемделген поэзияда өзiне тән қызмет атқарып тұрмағандықтан, тек қана лингвистика саласында қалып қоятын тосын қадам сықылды боп сезiледi. Одан тыс, — бұл автордың сөзге қалай болса солай жеңiлтектене қарайтынынан, сөздi шығармадағы құрылыс материалы ретiнде қалай болса солай илей беруге болады дейтiн ұшқары түсінiктен әлi де шыға алмай жүргендiгiнен де хабар бередi. Содан да болар, — автордың әлi өз жазу мәнерi қалыптаспаған, стилистикада ойқы-шойқысы көп, сөздiң iшкi нервiсiн, бояуын, мағынасының кеңейтiлiп қолданылатын аясын анық сезу жоқ. Бұған ендi оның өлеңдерiнде тың ой-пiкiр, жаңа мазмұн, жаңа өлең кейiпкерiнiң, т.б. жоқтығын, форманың сұрықсыздығын қосыңыз. Осының бәрi оқушының үш томды түгел оқып шығуына келгенде зор кедергi жасайды, әлгiндей қисынсыз метафора, троптар оны аяғынан шала бередi, ең бастысы, жалпылама түрде жазылған дүниелер оның жанына, ой-сезiмiне еш әсер етпейдi. Демек, бұл осы үш томдықта көркемделген үлкен поэзияның жоқтығынан айқын хабар бередi.

 
Мен осы мақалада бүгiндерi әдебиетте аты шығып, атақ-дәрпi жайылып жүрген шайырлардың кiтаптарын ғана қарастырдым. Ал бұл тiзiмге енбейтiн, бiрақ кiтап артынан кiтап шығарып жүргендер қаншама десеңiзшi! Солардың бар жазғандарын топтап қарастыра келгенде, бүгiндегi қазақ поэзиясын тоқырауға ұшыратып отырған басты дерттiң бiрi де, бiрегейi де физикадағы, соның iшiнде әдеби магнит өрiсiндегi сол қол заңы мен инерция екендiгiн айқын сезуге болады. Мұндағы сол қолдың заңы бүгiндерi әдебиетте қалтасы жұқа болғандықтан кiтап шығара алмай жүрген шын шайырлардың өлмешiнiң күнiн көрiп, үлкен әдеби процеске қатыса алмай жүргендiгiнен туындаса, инерция қалпы кәзiрде әдебиеттiң айналасында топылып жатқан, үлкен поэзияға қатысы жоқ жiгiттердiң бұрынғы 60-ыншы жылдары жасалған әдеби мұраның ықпалынан шыға алмай, сол дүрмекпен бiрге жүріп келе жатқандығынан туындап отыр. Осы әдеби процестiң әр жағына үңілiп қарағанда, бүгiнгi шайырлардың сол бұрыннан бар дүниелердi қайталап, тiпте тақырыбы мен лексикасына дейiн қатты ұқсап, тың шығарма жаза алмай отырғандықтарын анық көремiз. Сөз жоқ, көркемделген әдебиетте бiр кезеңдерi iрi серпiлiс, тың тақырыпты алып келу жағдайы болады. Содан кейiн соны қайталау, соның ықпалынан босанып шыға алмау, басқаша айтсақ, ұлы дүрмекпен бiрге жүре беретiн инерция заңы басталады да кетедi. Бiз кәзiр қазақ поэзиясындағы сондай жағдайға, яғни iрi тоқырауға куә боп отырмыз. Бүгiнде бiздiң белгiлi деген шайырларымыз өлең өресiн өсiрудiң жайын ойлаудан гөрi шен-шекпен, сый-сияпат алу жағын көбiрек күйттеп кеттi. Бұған өткен жылы бармақ басты, көз қыстымен берiлген Мемлекеттiң сыйлықтары бiрден бiр дәлел бола алады. Әрине, ондай кiлең өткiншi өлеңдерден тұратын кiтапсымақтардың бiздiң мәңгiлiк рухани қазынамызға айнала алмайтыны айтпаса да белгiлi, олар жөнiнде уақыт өз үкiмiн әлi-ақ шығарады. Бiрақ соны көрiп, бiлiп отырған көзi қырағы сыншының, шын мәнiнде әдебиетте өзiн азаматпын деп ойлайтын қаламгердiң жұмған аузын ашпай отыра беруге хақысы да жоқ. Ол қаламдастары не десе о десiн, осы өткiншi өлеңдердiң өрiсiнiң болашағы жоқтығын көрсетiп, оны дәлелдеп, әдебиетте солақай қадам жасауға ұрындырып отырған сол қол заңы мен тасқын суша анау-мынау кiсiге әл бере қоймайтын инерцияның орасан зор екпiнiне кәйткен күнде де қарсы шығады. Бұл мақала да соның бiр талабы. Ол ойлаған үдесiнен шыға алса, онда автордың көздеген мақсатының орындалғаны деп бiлем.
Iләйiм солай болғай…
 
2004 жылғы мамыр айының 18-21-i.