Фарсы тілінде «Қыпшақ даласы» деген ұғымды білдіретін Дәшті Қыпшақтың сайын саһрасынан соғатын жайлы самал, кѳп ретте, домбыраның екі ішегінен шыққан саз сияқты боп сезіледі. Шын мәнінде, «Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным?» деп зарлаған Дайырқожа заманынан бермен қарай Дәшті Қыпшақтың сырлы сазы үзіліп кѳрген емес. Тіптен оның князь Игорь тұсында да болғандығын Бородиннің осы аттас операсында пайдаланған, ақ селеулі даланың хош исі аңқып тұрған сұмдық бір саздан анық аңлаймыз. Соны тыңдап отырып, операның ортасына қазақы қара домбыра ойып орын алғандай боп кѳрінеді. Сол екен, менің есіме сонау ѳткен ғасырдың елуінші жылдары бала кезімізде балаң даусымызды қинай айтқан «Домбыра» деген ән еріксіз түсе береді. Ол кездері ел әнді біреу шығарады екен–ау деп те ойламайтын. Бұл әнді де біз халық әні деп жүргенбіз. Содан, ұмытпасам, «Мәдениет және тұрмыс» жорналында осы әнді шығарған Бақытжан Байқадамов деген композитор делінген бір мақала жарық кѳрді. Біз оған бір жағынан сендік те, бір жағынан сенбедік те. Сенбегеніміз, мынау әннің кәдімгі «Қамажай» т.б. сияқты санамызға сіңіп кеткені сонша, оны жер басып жүрген жұмыр басты бір бәндә шығара қойды дегенге онша илана қоймадық. Ал сенгеніміз, сонау дүрбелең басталған отызыншы жылдары тағдырдың талқысына түскен Бақытжан бас сауғалап, қияндағы Қостанайдан Жезқазған арқылы Сыр бойына жетіп, Сыр сүлейлері мен ұлы жыраулардың туын тіккен, нағыз ѳнер қонған жер Қармақшыға кеп, Кете–Шѳмекей елінде бір жылдай тұрыпты. Содан ба, біз екіұдай бір сезімге батып, дел–сал болдық. «Домбыра» деген әнді қайтадан айтып байқадық. Мұндағы әуен де, сѳз де біздің елдің терме–жырларындағы саздай, сыршыл да жүрдек, еркін де кең тынысты, құдды сарқырай ағып жатқан Сырдерия суы тәрізді тѳгіліп жатқан бір ғажап нәрсе. Содан әннің: «Бұл домбыра тоғыз перне тағылған» деген бастапқы жолына тірелгенде, аздап тосырқап қалдық. Оның себебі, Сыр бойында домбыраға он екі–он тѳрт перне тағылады, тоғыз перне деген атымен жоқ. Демек бұл ән біздің жаққа басқа ѳлкеден келген болды. Біз бірақ сирек кездесетін мынадай жәуһарды жат жұрттікі деуге қимадық. Мұндағы сырлы саз Қырдан есетін жайлы самалдай.
Әсіресе, до мажор әуездігінде шығарылған туындының халық әндерінде онша жиі кездесе бермейтін үрдіспен тѳменгі медиантадан басталып, «ми–фа–соль–ля, соль–ля–ля–соль, ля–си бемоль–до–о–о!» — деп, екінші октавадағы «до» дыбысына жетіп, созылып тұрып алғаны ( мәтінде бұл: «Бұл домбыра тоғыз перне тағылға–а–ан», — Б.А.) бізге ѳте етене таныс боп кѳрінді. Содан кейін сырлы саз: «си бимоль–ля–соль–фа» деген клавиштерді баса кері қайтып барып, қайтадан: «ми–фа–соль–ля–соль–ля–соль» деп, доминантаға кеп, кідіріс жасады. Сосын үшінші жолдың басында «ми–ми/фа–ми–ре» боп, екі рет қайталанып, қайтадан алдыңғы жақтағыдай «ми–фа–соль–ля» деген басқыштармен құлдырай жѳнелді де, кенеттен тосын мінез кѳрсетіп, доминантадан екінші октавдағы «до»–ға кварта жасай секіріп түсіп, қайтадан бірінші октаваның медиантасы «ми» дыбысына жетіп, сәл тыныс алды. Бірақ онда да онша байыз тауып жатпастан, тағы да жіңішкере «ре–ре/ми–фа–соль» боп құлдырай жѳнеліп, «соль–соль/ля–соль–ми» дегенді екі рет қайталап, доминантада жартылай каденция жасап, тұрып алды. Бұл былай қарағанда, тау басынан сарқырай ағып жеткен енапат селдің кенеттен бѳгесінге кездесіп, аз уақытқа іркіліс жасағаны сияқты.
Бірақ қуатты селдің аздан кейін әлгі бѳгетті тас–талқан ғып, қайтадан сарқырай аға жѳнелетіні сезіледі. Оған қоса осы жерге дейін әуенді айтып келген әнші даусы да музыкалық сѳйлемнің аяқталуын қалайды. Сол екен, енді әуез «до–до/си бемоль––ля–соль» және «ля–соль–ля» түрінде ( мәтіндегі: «хәләләу, шіркін, домбыра», — Б.А.) болып сыңғырай құбылып, сол әуен тағы да қайталанып, түрлене секвенция жасап, «ре–ре/ми–фа–соль–фа–ми–ре–до» болып, «хәләләу, шіркін,домбыраны» қайталап, тоникаға кеп аяқталды. Сол екен, біз де демімізді бір–ақ алдық. Мұндағы бір ерекшелік, музыка сѳйлемі байырғы қазақ әндеріндегідей екі жол немесе тѳрт жолмен тамамдалмай, қайырманы түгелдей қамтып, күрделі бір период жасап тұр! Ал бұл ән жанрындағы жаңалық! Бір қызығы, біз оны «жаңа», «тосын» деп білмей, бұл шығарманы атам заманнан бермен қарай айтып келе жатқан әніміз сияқты қабылдадық. Ең айтары, мақамының ауқымы әнге ғана лайықталған тоғыз пернесі бар, кемпірқосақтың спектріндегідей жеті дыбысына қосымша ретінде ҮІ және ҮІІ басқыштардың жуандап–жіңішкеруіне байланысты (гармониялық/мелодиялық әуездіктер) қосымша екі перне тағылған, Европа елдері пәленбай ғасыр бойы жүріп отырып, ѳліп–талып шаққа жеткен диатониканы, дәлірек айтсақ, мажор–минор жүйесін толықтай қамтитын қазақы қара домбыра бізге ѳте етене жақын, туыстай боп кѳрінді. Мұндай аспаппен кез келген күрделі әннің әуенін шығара беруге болады. Сосын айтары, «Домбыра», ауқымы жағынан бес дыбысты пентатониканың ауқымында қалып қоймай, бір октавадан асып та кетпей, орташа дауысқа да лайықталмай, басынан бастап аяғына дейін әнші даусын үнемдей отырып, дем алмастан бір–ақ айтып шығатын формасы жұмыр, сыңғыраған сазы сылдырай аққан бұлақты еске түсіретін ғажап бір дүнияның қалпын аңғартады. Мұндай тамаша әнді нәшіне келтіре, еркін шырқап айту үшін ( Бұл ыңылдап ән салу емес!—Б.А.) жаратылысы мен табиғаты жағынан нағыз қазақы әнші, күмістей сыңғыраған кең даусы бар Бағдат Самиддинова мен оны сүйемелдеуге келгенде дәулескерлігі жететін, нәзік те салалы саусақтары домбыраның мойынында еркін ойнақтайтын Айгүл Үлкенбаевалар керек! Бірақ Бағдат пен Айгүлдер күнде туа бермейді. «Домбыра» әні де сондай. Бұл әннің бүгінгі сыбырлақтар мен жыбырлақтар, секекшілдер мен «тепеңшілдер», бет–аузын бес батпан етіп бояған шыр айналғыштар эстраданың есін тандыра үстемдік құрып тұрған «кер» заманда жиі айтыла бермейтіні де, тіпте айтылмайтыны да сондықтан. Ол ѳз алдына. Бұл ән бірінші тактысынан бастап аяғына дейін нағыз қазақ әндеріне тән шартпен, асқан дәулескер техникамен шығарылған. Бұл ретте ол, жасалуы жағынан, халық әні «Қалқамен» теңесе алады. Ол әнде де осы екпін, осы сыңғыр, осындай музыкалық күрделі құрмалас сѳйлем, осындай диапазон, осындай еркіндік бар. Тек қана ѳлең ѳлшемі бѳлек. «Қалқада» кәдімгі 11 буынды қазақы қара ѳлең қолданылса, «Домбырада» қазақ ѳлең–жырына кейін кеп енген, жолының ѳлшемі бір, тек бунақтардың орны ауысқан ѳлең түрі пайдаланылған. Бір ғажабы, «Домбыраның» әуенін мәтінсіз алып, ән ретінде де, күй ретінде де (аспапқа арналған музыка ретінде де) тарта беруге болады. Бірақ бұл нағыз вокалдың шартына негізделген. Оның ән екенін айтпай–ақ сезуге болады. Ал Моцарттың атақты әндерінде аспапқа арналған музыканың шарты ѳте–мѳте басым. Жаратылысынан дәулескер музыкант Моцарт ѳз әндерінде бір нотаны мыжғылап, созып отырып алмай, бірнеше, кейде үш–тѳрт, кейде одан да кѳп шолақ дыбыстың басын бір арада тоғыстырып, неше алуан түрлі етіп ойнатып, қызық–қызық кескін–келбет жасайды. Сол себепті де мұндай әнді айта қою қиын. Моцарттың бұ тәжірибесі қазақ музыкасында ұлы дәулескер композитор Құрманғазының атақты күйлерін еске түсіреді. Құрекеңнің күйлерінің нотаға түскен нұсқасында, қысқа–қысқа, шолақ қайырылатын дыбыстардың басын қоспай, жәйімен тартып отырсаң, баяғы винилден жасалған күйтабақта болатын 78–інші жылдамдықты 33–ке ауыстырып алғандай боп әсер етеді. Менің «Домбыраны» айту мен сүйемелдеу үшін Бағдаттың аса кең даусы, Айгүлдің домбыра сағағында еркін кѳсілетін салалы саусақтары мен буынсыз оң қолы керек деп отырғаным да сондықтан. Қалай дегенде де осы сирек кездесетін әнде Дәшті Қыпшақ саһрасында ғана соғатын жайлы самалдың лебі бар.
Осы шығарма шыққан кезден кейін, кѳп ұзамай, Сәбет тұсында жылымық басталып, тың дала игеріліп, замана зарпы ѳзгере бастағандай болды. Дегенмен бұрынғы ұран, айғай–шу, дабыр–даңғыра сол күйінде қалды. Сондай бір күні… шамамен, 1956–шы жылы, Бақытжанның «Ақ бидай» деген жаңа әнін Тұрсынхан Әбдірахманова радиодан шырқап қоя берсін! Ел оны тағы да тез жаттап ала қойсын! Әуені мен сѳзінің онша етене қабысып жатпағанына қарамастан, соғыстан соңғы кезеңде кәдімгі қара нанға қолы енді–енді жете бастаған халық мынау әнді тоқшылық пен жақсылықтың, қой үстіне боз торғалай ұялайтын заманның нышанындай кѳріп, той–томалақта, бастаңғы мен отырыспада, ѳй, кеп, ал шырқасын! Сол кездері бес–алты шақырым жердегі мектепке теміржолдың бойынан қатынап оқып жүрген біз де осы әнді үлкендерден үйреніп ап, жусаны исі аңқыған Сыр даласын жаңғырықтырып айтып берейік! Бұл әнді біздің жақсы кѳргеніміз сонша, әннің: «Арқаның ару қызы, еңбек ері» деген бастапқы жолындағы мағынаға қарап та, ойланып та жатпадық. Ең тамашасы, бұл ән де бірден халық әніндей боп кетті.
«Ақ бидай» да «Домбыра» тәрізді нұрлы, сан түрлі шұғыла шашқан гармониялық мажор әуездігінде шығарылған. Әуен табиғаты жағынан «Домбырамен» үндес, салалас, интонациясы жақын, тек қана екпіні басқаша. Бірақ онша асықпай, орташа бір қалыппен, ширақ жүріп отыратын жаңа әннің әуенінде лепірме даңғазалықтан гѳрі, бір түрлі сағынышқа толы лиризмнің элементтері басымдау. Бұл жәйт қайырмадағы, доминантадан «соль–соль–до–о–о», «до–си бемоль– ля–соль–ля–си бемоль–до–ми–до–о–о» түрінде келетін (бұл «Ақ бидай — бүгін шырқар әнім аты» деген, — Б.А.) жолдан анық сезіледі. Содан кейін әуен бірден тѳменгі секстаға, «ми» дыбысына секіріп, жаңағы сезім күйін күшейте түседі Осы қалып одан әрмен үдей түсіп, дыбыстар бір бірімен еркін, табиғи түрде жалғасып, байланысып, бір октава–сегіздіктің кѳлемінен сәл аса ширақ жүріп отырады. Бір ерекшелігі, «Ақ бидай» шумақ–куплет формасында жасалынған. Онда әуен екінші жолда доминантаға жетіп, жарым–жартылай каденцияланады да, үшінші, тѳртінші жолдарда одан әрі ѳрбіп, дамып барып, ақыр соңында тоникаға жетіп, толықтай тұрақтайды. Содан кейін қайтадан доминантадан басталатын қайырма басталады. Бір қызығы, әдетте қазақтың байырғы әндерінде қайырманың ѳлшемі 7–8 буынды, кейде одан да қысқа боп келіп, «ахауы» қосылып кеп отыратын еді. Ал мына әнде 11 буынды ѳлшем шумақтағы күйіндегідей боп қайталанған. Бұ да жаңалық.
Бір ескерері, әуені де, құрылысы да нағыз қазақы бұл әннен қазақ музыкасында сол кездері жаңылыстықпен етек алған «музыканы халық жасайды, композиторлар оны пайдаланып, құрастырады» деген теріс түсініктің ізін де таба алмайсың. Бұл екі ән де жаңа, соны туынды. Мұндай әуен бұрын–соңды халық әндерінде болып кѳрген емес. Қазақ музыкасында орындаушы мен композитордың ѳз ара жік айыра бастаған кезінде кѳрінген Бақытжан Байқадамов ѳз міндетін ѳте тереңінен, жақсы түсінген. Мұндай тәжірибе оған дейін А.Жұбанов пен С.Кәрімбаевтың бастарында ғана болған еді. Басқа композиторлар туралы олай дей алмайсың. Бұл арада Қазақстанға кеп, маманданған музыка жасауға «кѳмектескен», жоғарының нұсқауымен «Қыз Жібекті» жазған, халық әндерін амалсыздан ѳзгертіп, түрлендіріп пайдаланған, бұрын–соңды қазақ арасында болып кѳрмеген, оның жағдайын білмейтін Е.Брусиловскийдің жағдайын түсіну керек. Ал ѳз композиторларымызға келсек, мұны басқаша қисындау қажет. Мәселен, М.Тѳлебаев халық әні «Ақмарал сұлу, еркем–айды» (Т.Бекхожина. «Қазақтың 200 әні», Алматы, 1972, 92 б.) сол күйінде ала сап, аздап ѳңдеп, атын да ѳзгертпестен, ѳз «әні» етіп жіберген. Ал «Біржан–Сара» операсындағы атақты би кѳрінісінде ол Алтынайдың күйі «Алтынайды» сол күйінде ала салған. Егерде мұның бәрі музыкалық цитата ретінде келтіріліп жатса, ешқандай да сѳз жоқ. Бірақ мына тәжірибенің шын аты басқа. Міне, осы жағдай Б.Байқадамовта атымен жоқ. Осы арада композитордың әкесі Қаралдының ѳнерлі кісі болғандығын, оның А.Затаевичке біраз әнді айтып жаздырғанын еске ала кеткен жѳн. Халық мұрасын міне осылайша қаршадайынан тал бойына сіңіріп ѳскен Бақытжанның композиторлығының бастауы да, әндерінің халық әндеріндей боп кѳрінуі де, әуенінің соншалықты «таныс битаныс» боп келуі де, музыкалық сѳйлемдерінің аса жатық болуы да шыққан топырағында, ата тегінде жатыр. Оның әндерінің композитор жанының терең түкпірінде синтезделіп, қайтадан қорытылып, мүлдем бұрын–соңды кездеспеген жаңа, соны дүниядай боп шығуы да сондықтан.
Үлкен композитордың елуінші–алпысыншы жылдары шығарған әндерінің ішінде «Су тасушы қыздың әні» атты шығармасы — шынайы жәуһар деуге жілігі артығымен татырлық дүния. Бұл дүниясында Бақытжан ѳзі онша пайдалана бермейтін минор әуездігіне қол созып, сол кездегі әсіре кѳңілділік, желпілдектік т.б. тәрізді қолайсыз ұранның әсерінен онша құтыла алмаса да, күш–қуаты жас бәдәнында толып, сыймай тұрған бойжеткеннің монологы арқылы сол заманғы жастардың кѳңіл күйін жеткізбек болады. Ол кездері техниканы жаңа меңгере бастаған қазақ қыздарының бейнесін әсіре дәріптейтін бір үрдіс болатын, мына ән де сол ыңғаймен шығарылса да, әсем әуенде онша лепірмелік, желпілдектік, даңғазалық жоқ, керісінше жас адамның жанының түкпірінде жатқан түрі–түсі бѳтен басқаша бір сырдан хабар беріп жатқан ишара бар.
Еркін тѳгіле жѳнелген әсем әуеннен бойжеткен қыз қаншама қалжыңдаймын деп талап қылса да, жігітке «неге соншама мойның создың?» десе де, әзіл–қалжың, күлкі ыңғайы сезіле қоймайды. Мелодияның мазмұны мүлдем басқа. Одан тыс, бұл шығарма халқымыздың әндеріне тән екі жолға әуен шығарылып, оның екі рет қайталанып, бір шумақ құрайтын үрдісі бойынша жасалынғанмен, аздаған айырмашылық бар. Композитор бірінші және екінші жолды тоникаға кеп, жарым–жартылай етіп аяқтайды да, кенеттен алғашқы мелодияны қайталамай, үшінші жолда әуенді түрлентіп, құбылтып, құдды бір таудан құлаған тасқын судың жойқын қозғалысын кѳз алдыңа келтіретіндей екпінмен тағы да екінші октаваға қарай құлдилай жѳнеліп, әнді тоникаға жетіп аяқтайды. Енді бұрынғы қазақы әндердегідей қайырма 7 буынды ѳлшеммен басталады:
Бұ жерде бізге бірден оғаштау кѳрінетіні, қайырманың «еду, едуден» басталатыны. Бұл бірден біздің есімізге тың кѳтеру жылдары шыққан, орыс композиторы Е.Родыгиннің «Едут новоселы» деген әнін түсіреді. Мына орыс әнінен қазақ саһрасын жаулап ап, қоныстануға келе жатқан кѳп тобырдың шаттығы, қуанышы, кѳтеріңкі кѳңіл күйі анық сезіледі. Ал Бақытжанның әнінде керісінше, бір түрлі жұмсақ мұң бар. Ұзын бұрымды қолаң шашын қиып тастап, қос етекті, желбірі кѳп бүрмелі кѳк кѳйлекті сандыққа зытырып жіберіп, бѳксесін бұлтита қынаған тар шалбарды киіп ап, ер азаматтың қызыметін атқарып, шошаңдап жүрген бойжеткен қанша күлдірем, қаншама әзіл–қалжың айтам десе де, тыңдаушы күлмейді. Ол керісінше, қыздың «поскорейін» тыңдап отырып, ішінен «онан да кәріқыз атанбай, тездетіп байға тиіп алсайшы» дейді. Ѳкінішке орай, осындай ѳрескел эмансипация, табиғаттың әзәлда берген міндеті мен ѳз орнын ауыстырамыз деген ѳрескел талап Сәбет заманында одан әрі жалғасқан еді. Бүгіндері сүйтіп селкілдегендер мен желпілдегендердің денінің жас ѳмірін босқа ѳткізіп, кім кѳрінгеннің мазағы боп, ақырында байсыз, баласыз, жансыз–жақсыз, қарақан қара басы сопайып қалғандықтырына біз куәміз. Ондайлар жаңа жағдайда да, жаңа түрде жалғасып отыр. Бұ жағынан алғанда, композитордың мына әні «музыкалық ескертпе» сияқты боп сезіледі. Одан тыс, шығарымпаздықтың қашанғы жазылмаған ережесі бойынша, «ойда–жоқта», «кенеттен», «ойламаған жерден» құйылып келе қалған мынадай әсем әуенге ылайықты мәтінді дәл таба алмай қиналған композитордың қалпы әр жолдан аңғарылады. Және бір айтары, сол дәуірде де, кейінгі кезде де жасаған композиторларымыздың мәтінші–шайырға жарығандыры жоқ. Ол жағдай кәзірде де сол қалпында. Бұдан Бақытжан да жырақ қала алмады. Кейде оның мына дүниясын ыңылдай айта отырып, қызық бір ойға шомасың да, халық әні «Он алты қыздағы» қалада болып, орыстармен араласып жүргенінде үйренген нан сұрайтындай аз ғана орысшасын қыстырып, ауылдың аңқау қыздарына қыр кѳрсеткен, ѳзінше «сері» жігіттің ерсілеу әрекетін маман композитордың басқа заманда қайталағанына еріксіз таңғаласың. Шын мәнінде, бұл шығармадағы екпінді, еркін тѳгіліп жатқан сұлу саз кѳз алдымызға су тасушы «водовоздың» емес, Дәшті Қыпшақта ат құлағында ойнаған шабандоз қыздың бейнесін келтіреді. Ол бізге «кому надо, поскорей» демей, керісінше, «жігіт болсаң, қуыт жет!» деп тұрғандай. Ондай ѳмірі пәрәнжә киіп кѳрмеген, ақша бетін Дәшті Қыпшақтың самал желі аймалаған, ашық та жарқын, мәрт мінезді кермиық қыздың кәдімгі күң құсап, су тасып жүруі мүмкін де емес. Әсем әуеннің екпіні саһрада дүбірлей, құйғыта шауып бара жатқан асау арғымақтарды еске салады. Бұл мелодия кѳне заманда қазақ қауымында болған «мүшеге шабу» немесе «ат жарыспақ» тәрізді ойындарға ѳте–мѳте ыңғайлы келеді. Әсіресе, үшінші жолдың тоникадан тездете құлдилай жѳнелуі ересен бір қозғалысты, жылдам қимылды аңлатады. Оған қоса табиғи минордың таза дыбыстарынан дүзілген әсем әуен бізді әлі де адам аяғы баса қоймаған табиғат аясына апарып тастағандай боп сезіледі. Қалай десең де, бұл ән, қай жағынан алып қарастырмайық, тѳрт құбыласы тең түскен, ѳте мінсіз етіп жаратылған дүр–гәуһар! Сондықтан да болар, сѳзі мен әуенінің етене қабысып жатпағандығына қарамастан, бұл әнді де халық жатырқамай, бірден қабыл алды. Жиын–тойларда шырқап айтты. Әрі–беріден соң оны шығарған кісінің аты–жѳні ұмытылып, халық әніне айналып кеткендей бір жағдай да байқалып қалды. Бір қызығы, хормен айту, басқаша айтсақ, полифония деген үрдісінде атымен жоқ қазақ халқы осы әнді А.Молодов басқарған капелласы орындағанда, беріле тыңдады. Шын ѳнер адамына бұдан артық құрмет те, қошамет те, шен–шекпен де қажет емес!
Мен бұ жерде Бақытжанның ән жанрында шығарған дүниялары туралы ғана сѳз етіп отырмын. Осы арада бүгіндері әбден тоқырауға ұшыраған, халық арасындағы тамырынан айрылған, мелосы жоқ, машақаты кѳп ән жанры жайында сѳз ететін болсақ, бірден халық әуені еске түседі. Шындығына келгенде, 1960–ыншы жылдары тѳбе кѳрсеткен сазгерлеріміздің дені, маманданғаны бар, әуесқойы бар, Батыстың романтик композиторларының үрдісін ұстанып, ылжыраған лиризмнің ырқынан шыға алмай, мүлдем басқа жаққа бұрылып кетті. Соның салдарынан А.Жұбанов, С.Кәрімбаев, Б.Байқадамов жалғастырып келе жатқан қазақ халқы әнінің алтын желісі шорт кесіліп қалғандай боп кѳрінді. Мұны, қарапайым тілмен айтсақ, кейінгі дәуірде дүнияға келген әндерді нағыз шынайы қазақы ән деп айтуға аузың бармайды. Оның негізгі бір басты себебі — сазгерлеріміздің қазақ мелосының табиғаты мен қазақ ѳлеңінің құрылысын, ѳлшемін, жалпы поэзияның жаратылысын білмеуі, шала сауаттылығы. Бұл арада поэзия жайында жазған азын–аулақ ғалымдарымыздың ѳздерінің де ѳлеңді дүмбілез түрде білетіндігін айта кеткен жѳн. Олар орыс ғылымындағы ережелерді қалай болса солай ала сап, хорей мен дактильдің, ямб мен амфибрахийдің не екенін де жете біліп жатпастан, қазақ ѳлеңінің ѳлшеміне қолданған болады, бірақ ол ѳлшемнің неге олай болғандығын түсіндіріп бере алмайды. З.Ахметовтың монографиясы дәл осындай. Ал түркі ѳлеңін зерттеген М. Хамраевтың арабтың арузын мүлдем түсінбегендігін бірден аңғаруға болады. Бұлардан әдебиет теориясының негіздері де асып бара жатқан жоқ. Міне, осындай дүмбілез дүмшеліктің салтанат құрып тұрған заманында композиторлардың мәтінші–шайырға келгенде жолы болмайтыны ѳз ѳзінен түсінекті. Мұны айтпағанда, ең жаманы, бұрынғы сал–серілердің үрдісін, орындаушы мен композиция жасаушының арасында үлкен айырмашылықтың бар екендігін дұрыс түсінбей жүрген бүгінгі, дені әуесқой сазгерлеріміздің музыкалық сауатының жоқтығы, ѳзі шығарған, ауқымы бес–алты дыбыстан аса қоймайтын, олақ музыкалық сѳйлемдермен әрең дегенде құрылған, қарапайым әуеннің ѳзін нотаға дұрыстап түсіре білмейтіндігі. Бұ жерде әуенді гармониялау,фортепианода сүйемел жасау, оркестрге түсіру т.б. жайында бірдеңе дей қоюдың ѳзі қиын. Ал бұған керісінше асфальттың үстіне асық ойнап, қазақ тілі мен музыкасының үрдісінен мүлдем мақұрым қалған, Алматыдағы консерваторияда музыка ғылымын меңгерген, бірақ миы да, жаратылысы да басқа жаққа жүз сексен градусқа бұрылып кеткен «шалақазақ» композиторларымыз «ұлт композиторы» деген атаққа жасалған жабайы каррикатура ғана!
Вокал ѳнерінің жағдайы да мәз емес. Әсіресе, Батыс Европаға, соның ішінде белькантоға не «татари» орындауға еліктемей, халқымыздың ғасырлар бойы тұтынып келген қазақы ән үрдісін кейінгі ұрпаққа жеткізген Ж.Омарова, Р. Есімжанова, Р. Қойшыбаевалардың «орыстану» заманында шетқақпай кѳргендігі де, бізде бұрын–соңды болып кѳрмеген, кәзірде уақыты ѳте бастаған, біз түгел, орыс халқының ѳзіне де жат, Батыс ѳнерінің үлгілері опера, балет, симфония т.б. жанрларын асыра дәріптеп, ұлықтау да қазақтың ұлт музыкасына зор зиянын тигізді. Біздің консерваторияларымыз күні бүгінге дейін Батыс Европаның т.б. музыка шығармаларын насихаттайтын, соларды орындағанына әлімұрыққа жеткендей боп мәз болатын кадрлар дайындаудан танар емес. Олар әлге дейін ешқандай ақы–пұлсыз, мәселен, Венаның еш ѳтінуінсіз, дұрыс түсінілмеген «классика» дегенді, оның қай елдікі, үрдісі кімдікі т.б дегенге назар да аудармастан, құдды оны қазақ халқы қабыл ала қоятындай, лепіре насихаттап жүр. Бұл бізге керек пе, керек емес пе, деп ойланған бір де бір кісі жоқ. Егер біздер Вена консерваториясына барып, домбырашы дайындап бер деп ѳтінсек, оның басшысы: «Ѳй, сендер де бір! Домбыраң біздің форматқа келмейді»,— деп қарқ–қарқ күлер еді. Ал біз Европаға керек мамандарды ѳз консерваторияларымызда тегіннен тегін, ақы–пұлсыз, соншалық «жомарттықпен», ѳй, дайындап жатырмыз! Шындығын айтқанда, шетелдегі алпауыттардың әлдеқандай саяси ішкі бақай–есеппен бере салған сыйлығы мен атақтарына мәз боп жүрген, халқымыздың музыкасынан мүлдем қашық жатқан, ол жайында тіптен ойланбайтын да А.Мұсаходжаева, Ж.Әубәкірова, М.Бисенғалиевтардың қазақ халқына кѳк тиынға да керегі жоқ. Біздің опера театрымызда қазақша ән айта алмайтын, итальян операсы десе, бірден «жолға түскен жорғаша жорғалай» жѳнелетін, әбден «европаланып» кеткен, қазақ халқына «керексіз», тамаша даусы бар баритондар, теноралар мен сопранолар баршылық! Бұ жерде ѳткен кезеңде Сәбет үкіметінің халық ѳнеріне жат, кѳбіне, «орыстандыру» саясатын ұстанып, қандай елді де негізгі этикалық ұстындарынан тайдырып жіберу үшін, Батыс Европаға тән театр, балет, опера, симфония оркестрі т.б. тәрізді ѳнер түрін біздерге сырттан зорлап таңғандығын еске ала кеткен жѳн. Бірақ музыкалық иммунитеті таза қазақ халқы ѳзіне жат нәрсенің бірін де қабылдаған жоқ. Қазақтардың әлге дейін театрға да, операға да, балетке де, симфония концерттеріне де т.б. бармайтындығы сондықтан. Енді компьютер мен кино заманында тіпте бармайды. Ал біз болсақ, әлге дейін халқымызды «орыстандыруға», «европаландыруға» тырысып, кѳбіне кѳп Ватиканның Қазақстандағы бір ѳкілі сияқты боп кѳрінетін, еліміздің үрдісіне жат, басқа елдердің ѳнерін насихаттайтын ѳнер космополиттерін құдай тұтып, олардың кадрларын консерваториялар мен ѳнер академияларында мың–мыңдап дайындап, қыруар қаржыны айдалаға шашып жатырмыз. Шынында, бұдан асқан руһани құлдық, руһани кѳрсоқырлық бола қояр ма екен!? Осы арада жақында М.Бисенғалиевтің қазақ халқына керегі жоқ, музыкалық вирус сияқты оркестрін жауып тастаған Батыс Қазақстан уәләйатының басшылығына аса зор алғыс айтып, алты алаштың алтыннан жасалған ат басындай сыйлығын беру керек дегім келеді!
Шынайы халық композиторы Б.Байқадамовтың әр кезеңде шығарған дүнияларының бәрі бір деңгейде емес. Бұ жерде Бақытжанның аласапыран заманда қуғын–сүргін кѳріп, бас сауғалап, амалсыздан сол кездегі идеологияның ыңғайымен шығармалар жазғандығына кешіріммен қарау қажет. Соның ѳзінде де оның халықтың музыкасына әбден қанып шыққандығы байқалады, Мәселен, ѳзіміз бала кезімізде хор болып, қосылып айтқан «Комсомолдар жырын» алайық. Бұл әнінде де композитор бір жарым октава кѳлемінде еркін ѳрбитін әсем бір әуен шығарады. Оның «Алға, комсомол» деген мәтінге ылайықталған қайырмасының ѳзінде даңғаза ештеңе жоқ. Ең басты айтары, осы әнде Бақытжан ѳзінің композицияны еркін меңгергендігін, жеті дыбыстан ѳз қалауынша, еш қиналмастан неше түрлі комбинация жасай алатындығын, музыка сѳйлемін ѳз қалауынша қалай болса солай құра білетіндігін, күрделі синтаксиспен ойлай алатындығын, барынша маманданғандығын тайға таңба басқандай етіп байқатады. Бір ғажабы, бұ да, сѳзі болмаса, әуені жағынан алғанда, нағыз қазақы ән! Егерде ерте замандарда болған, белгілі бір әуенге белгілі бір мәтіннің қатып, бекітіліп қалмайтын, оның басқаша сѳзбен де айтыла беретін үрдісін ескерсек, «Комсомолдар жырын» «Қазақ жастары жырына» айналдырып, жаңа мәтін жазса, мазмұны да, сыр–сипаты да басқаша бір тамаша туынды шыға келер еді! Мұны «Ақ бидайға» да, «Су тасушы қызға» да қолданып, әуеннің табиғатына қарап отырып, басқаша сѳз жазса, олардың бәрі де Дәшті Қыпшақтың қара домбырасымен сүйемелдеп айтылатын нағыз халық әні болар да кетер еді! Қалай дегенмен де, бүгіндері Б.Байқадамовтың бар шығармасын шола қарап отырғанда, оның баяғы алғашқы кезде ѳзі шығарған «Домбырасының» ѳлмес үрдісінен жаңылмағанын, қандай қиын кезде де композитор ретінде ѳзінің ішкі табиғатынан, ең бастысы, пәленбай ғасыр бойы халқымыздың жаратқан, алтынның сынығындай ғып сақтап келген мелосы мен оны айтудың үлгісінен жазбағандығын, керісінше, оны асқан шығарымпаздықпен қорытып, жаңа жағдайда жаңаша жалғастырғанын, ән жанрында аз да болса тамаша жәуһарлар қалдырғанын ашық айтқан орынды.
Ал бұл үрдістің бүгіндері жалғасып, жалғаспай жүргендігі жайына келсең… айран–асыр қаласың. Осы арада бәрін айтып жатпайын, бір ғана Р. Рымбаева орындап жүрген бүгінгі «Домбыраны» естіген бойда, неге екені белгісіз, жындана жүгіріп барып, үйдегі қара домбыраны қара тасқа бір қойғың кеп кетеді. Бірақ қазақы қара домбыраны қиратуға болмайды. Міне осындай лажсыздықты сезіп, қоңырайып отырған кезіңде, кейде қай–қайдағы бір ерсі қиялға батасың.
Егерде ғайыптан тайып:
— дала «Бетховені» Құрманғазы тіріліп келе қалса, шығармаларында Батыс ѳлкесінің ұшан–теңіз күйлерінің құдіретті әуені мен кѳл–дариядай симфонизмінің жұғыны да жоқ, Алматының таксиінде таңы жарқырап бара жатқан жеңілтек қара қыздарды қызықтаған, Сәбет заманында «Деді ғой Леонид Ильичтің ѳзі» деп ән шығарған, «Асыл арман» дейтін жақсы дүниясынан кейін, мүлдем басқа жаққа бұрылып кеткен Хасанғалиевтің «шлягерлерін» аяғына дейін тыңдауға шыдамы жетпей, ұлы Құрекең қаһарына мініп, Ескендірді етпетінен салып қойып, есінен тандыра екі жүз дүре соғар еді;
— дала «Моцарты» Дәулеткерей тіріліп келе қалса, бүгінгі даңғыршылдар мен дабырашылдарды, дүмшелер мен дүмбілездерді ат бауырына алып, олардың дал–далын шығарар еді;
— тәтті әуеннің хас тұлпары Тәттімбет тіріліп келе қалса, бүгіндері бақылдап жүрген бақырауықтар мен тақылдап жүрген текесақалдарды, оларды қолпаштағыш тықылдақ та шытырлақ уәзірсымақтарды таяқтың астына алып, кѳк ала торғайдай етер еді;
— дүлдүл күйші–композитор Дина әжеміз тіріліп келе қалса, бүгіндері беттеріне жаққан бояу бес елі, не «орыс», не қазақ боларын білмей, «ағылшыншаға» аңсары ауып, ауыздарын ырбаңдатып, эстраданың ескі шаңын аспанға шығара шыр айналып, селкілдеп жүрген, неге үйтіп жүргендіктерін ѳздері де білмейтін, «шалақазақ» шѳпжелкелерді кѳрген бойда: «Ѳй, шыбжыңжаған, шібіштер! Шошаңдаған шайтандар!» — деп, жүн сабайтын кәдімгі ұзын қазақы қара сабауды ала сап, ѳйдәй, шықпыртып берер еді;
— сырлы саздың «падишасы» Сүгір Әлиұлы тіріліп келе қалса, секекшілдер мен секіргіштерді сыбай жүріп, сабап–сабап, сазасын берер еді де, қолын түңіле бір сілтеп, кѳріне қайтып кетер еді;
— ал Бәкең, ѳмірі бойы «қазақша» ән шығарудан танбаған, Алматыдағы қыз–қырқындар үнстѳтінде ұлағатты ұстаз боп, қолаңшашын әлі қия қоймаған, халық арасынан шыққан шынайы ѳнерпаздарды «қазақы қара дауыспен» ән салуға баулыған, кәдімгі ѳзіміздің Байқадамов Бақытжан тіріліп келе қалса…, шынайы зиялы, үлкен композитордың не істейтінін білмеймін.
Бар білетінім, Дәшті Қыпшақ домбырасының екі ішегінен тѳгілген саф самалдай сырлы саздың сайын саһраға қайтадан ат ізін салатынына сенімім зор. Аңлаған кісіге, бүгіндері қай заманда да шынайы дарынға кенде боп кѳрмеген, қай жағынан алсаң да, күллі қазақ жұртының ұйытқысы мен мәйегіндей бола білген Дәшті Қыпшақ даласы толғатып тұр…