Мен “Ұлттың екi нышаны” атты рисәлә-мақалам “Ана тiлiнде” толық жарияланбай жатып, оқушы жұртшылықты, соның iшiнде аудармашы Г.Бельгердi, тез арада пiкiр айта қояды деп ойламаған едiм. Ол сол дүнияның соңының жарық көргенiн күтпестен, “Айқын” дейтiн газетке сұхбат (19.09.2006 ж.) берiптi. Мұндай асығыстықтың сыры маған мәлiм. Бұл жерде, өзiнiң жазуынша, “қай елдiң жазушысы екенi белгiсiз, бұл ол үшiн басты нәрсе емес” оның қытығына тиiп отырған жәйт — менiң ұлт туралы қозғаған мәсәләм. Осы сұхбатты оқып отырғанда, менiң есiме бiр кездерi ұлы Гете армандаған шаруаны iске асырып, Германиядағы 30-дан астам майда-шұйда князьдiктiң бастарын бiрiктiрiп, бүгiнгi немiс ұлтын қалыптастырған “темiрдей канцлер” Бисмарктiң тарихи тәжiрибесi түсе бердi. Мемлекет өз буынын бекiтетiн мұндай сәттерде бәтуасы жоқ жел сөзге салынуға болмайды. Қалайда халықтың басын пышыратып алмай бiрiктiру үшiн құдiреттi бiр қол керек. Бiздiң Қазақстан да кәзiр дәл осындай жғдайда тұр. Осы мәсәләны анық сезбегендiгi сұхбатынан көрiнiп тұрған Бельгердiң әлем халықтары тарихында бар әлдеқандай қойыртпақ, қолайсыз түрде “синтезделген” дүбара нәсiлдiң келiссiз бiр түрiн ұлт мәсәләсын шешуде бiзге үлгi ретiнде ұсынуы кiсiнi ерiксiз таңғалтады. Содан кейiн ол сөзiнiң соңын кешегi Кеңес заманында жүз файызға дейiн жоғары және орташа бiлiм алған аса сауатты халқымыздың келешегiн “көк тұман алдымдағы (?) келер заман” деп Абайдың Лермонтовтан еркiндеу етiп тәржiмелеген бiр өлеңiндегi (“Мое грудущее в тумане, было… полно мук и зла…” М.Лермонтов, Шығармаларының толық жинағы, М., 1953 жыл, 2-ншi том, 346 б.) бiр жолын келтiрiп, не Ватиканның, не лютершiлдердiң, не баптистердiң руханийы екендiгi белгiсiздеу кейуананың қалпына енiп, алыс болашаққа мұңлана қарап барып аяқтапты.
Осы сұхбатында Бельгер айтпақ ойын: “Маған қазақ халқы алдағы уақытта (?) бiр таңдаудың (?), жол айрықтың алдында (?) тұрғандай (бұл жерге боп деген бiр сөз керек!) көрiнедi” (?) — деп, тақырыпқа шығарып, айқайлата бiлдiрiптi. Осы орашолақ құрылған сөйлемде стилистика, мағына, т.б. жағынан кеткен ақаулар жетерлiк. Менiң өз мақаламда “оның аудармаларынан немiс екендiгi көрiнедi де тұрады” дейтiнiм де сондықтан, яғни, мұны басқаша айтқанда, ол бiр тiлдiң аясында таза әрi еркiн ойлай алмайды. Мен мақаламда осындай ойлау жүйесi, ұлттың рухы, тiл мен биокодтардың арасындағы былайғы көзге анық боп көрiне бермейтiн тылсым бiр жағдаяттар жайында сөз қозғағанмын. Өкiнiшке орай, соның байыбына бармастан, Бельгер маған “логика жағынан ақсап жатыр”, “ол өте төмен деңгейде ойлап, сол деңгейде мақаласын жазған” (сонда қазақ ұлты туралы айтсам, төмен деңгейде ойлаған бiреу болам ба? Бұ не деген сөз? —Б.А.), т.б. деп, еш дәлелiн келтiрместен орынсыз айып таға салыпты. Мен бұған жауап қайтарып жатпаймын, оның жауабы мақаламда бар.
Бельгер осы сұхбатының бiр жерiнде: “Басқа ұлттың өкiлi бола тұра қазақтың келешегi, алдағы (?) тағдыры жөнiнде сөз қозғау маған қиындау”, — дейдi де, iзiнше сонысын ұмытып кетiп, күллi қазақ халқын “намыссыз”, т.б. деп сөгiп ап, тiл, әлiппе, саяси жағдай, мемлекетiмiздiң құрылысы, т.б. жөнiнде көсiле гәпiредi. Ендi сол мәсәләлардың кейбiрiне ғана тоқталайын.
Б. (Тiлшiнiң сұрағына берген жауабы): “…тiлiм орысша шықты… әйелiмнiң әкесi татар, шешесi жартылай украин, жартылай мордва… Үйдегi негiзгi тiл — орыс тiлi (Бұл орысша сөйлем, оның дұрысы — үйде тек қана орыс тiлiнде сөйлесемiз — Б.А.). Үш тiлдiң арасында жүрсем де, маған ең жақыны — орыс тiлi мен қазақ тiлi (яғни ол орыстанған немiс!). Шынымды айтсам, менiң қай елдiң жазушысы екенiм белгiсiз екен (менiң де ол жайында айтып отырғаным осы!). Мен үшiн бұл басты нәрсе емес (неге?). Ең бастысы — жазушы болу және оның қай тiлде жазғаны мiндет (?) емес. Мәселен, Еуропада француз жазушысы ағылшын тiлiнде немесе ағылшын жазушысы тағы бiр тiлде жаза бередi емес пе? Тiпте африкалық жазушылардың көпшiлiгi ағылшын тiлiнде жазады (басып алған елдiң тiлiнде?!) Сондықтан жазушыны қай елдiң жазушысы деп ен тағу мiндет емес (?)… Жазуларымның көбiсi орыс тiлiнде” (бұл да орысша құрылған сөйлем, ешқандай да қазақша емес!?).
Осы үзiндiден Бельгердiң ойлау жүйесiндегi түрлi-түрлi қайшылықты анық көруге болады. Бұл есептегiш-компьютердiң қатты дискiсiне iс-әрекет ететiн жүйенiң (операционная системаның) WINDOWS-95, 98, XP, ME т.б. сықылды түрлерiн бiрдей орнатқан сықылды нәрсе ғана. Әдетте жұмыс барысында әлгi жүйелердiң кей кездерi бiр бiрiмен қиғаш келiсiп, компьютердi iстен шығарып сала беретiн тұстары жеткiлiктi. Осындай жағдай Бельгердiң ойлау жүйесiнде де баршылық. Бұл бiр. Екiншiден, оның жазушының бiрнеше тiлде қатар жаза беретiндiгi жайлы айтқан пiкiрi мүлдем үстiрт. Қай халықтың болмасын жан дүниясы, мiнез-құлқы, т.б. өз ана тiлi арқылы ғана толық көрiнедi. Бұл арада биологияны ешкiм де алдай алмайды. Осы арада менiң басыма француз тiлiнiң бiлгiрлерi, үлкен стилистер Флобер мен Мопассан өздерiнiң шығармаларын ағылшын тiлiнде жазса, не болар едi деген бiр ой түсе бередi. Әрине, олардың екеуi де өздерiне рухы жат ағылшын тiлiнде көркем сөздiң ұсталары екендiктерiн көрсете алмас едi. Мұндай жағдай французша өте жақсы бiлген ұлы Пушкин мен тамаша стилист И.С.Тургеневтiң бастарында да болған-ды. Дегенмен де олардың французша жазғандарының орысша жазғандарынан кем түсiп жататындығы жөнiнде орыстың әдәбиятшылары кезiнде айтқан да едi. Мұның бәрi Бельгердiң пiкiрiнiң негiзсiздiгiн, үстiрттiгiн артығымен дәлелдейдi. Мен мақаламның келесi нөмiрлерде жарияланған бөлiктерiнде осы жайлы толығырақ айтқанмын.
Өкiнiшке орай, мақаланың соңын күтпестен, Бельгер бiрден пiкiр айтуға асыға кiрiсiптi. Оның бұлай етуiне тiлшi С.Әмiрбекұлының: “Ана тiлi” газетiнде жақында: “Бельгер қазақ тiлiн жақсы бiлгенi үшiн, осы жерге қуғындап (?) әкелген Сталинге өле-өлгенiнше (?) рахмет айтуы керек” (?) — деп қойған құйтұрқы сұрағы да әсер етсе керек. Мұндағы тырнақшаға алынып, менiң сөзiм деп келтiрiлген үзiндi де, соның iшiнде “осы жерге қуғындап әкелген Сталинге өле-өлгенiнше” деген сөз де менiң мақаламда жоқ. Оны С.Әмiрбекұлының қайдан алып жүргенi маған белгiсiз. Мiне, соны тексерiп көрместен, мәсәләның байыбына барып жатпастан, қалайда “пiкiр айтып” қалуға тырысқан Бельгер iзiнше оған: “Мұхамеджанов салтанатты жиынның мәнiсiн (?) келтiрiп, қалжың есебiнде айтса, ал мына жiгiтiмiз (Алдамжаровты айтады) өте қаһар көрсетiп(?), мақаласын жазыпты… Бiр ғана Бельгердiң қазақтың тiлiн үйренуi аздық (?) етедi, ұлттың қамын ойлау керек (?). Сол жағынан келгенде (?), Алдамжаровтың логикасы ақсап жатыр… Ол өте төмен деңгейде ойлап (?), сол деңгейде мақаласын жазған. Тағы да қайталап айтамын, мәселе бiр Бельгерде емес, тiптi қазақ тiлiн бiлмесем де адам боларым анық. Мақала иесi айтады, “Бельгер ары кетсе сол Энгельс қаласында мұғалiм ғана болар едi“ деп. Не, сонда мұғалiм адам емес пе? Жалпы, Алдамжаров пiкiрiн тым ащы (бұл қазақша емес — ?) бiлдiрген… Сол Алдамжаров мен тұрмақ, орыстың классиктерiн де аяп (?) жатқан жоқ. Пушкин, Гогольдердi де аяусыз (?) соғуда (?)” — деп, менiң айтқандарымды бұрмалап, терiс жауап берiптi. Ал шындығына келгенде, менiң мақаламда Бельгерге “қаһар көрсету” де, “ұлттың қамын ойламау” да, “ақсап жатқан логика” да, “өте төмен деңгейде ойлау” да, “Бельгердi қазақ тiлiн бiлмесе адам болмайды” деген де, “мұғалiмдi адам емес деген” сөз де, “орыстың классиктерiн аямау” да, “Пушкин мен Гогольдi аяусыз соғу” да, т.б. атымен жоқ. Бұл жердегi бiр таңғаларлығы, — неге Қалтайдың Сталин жөнiнде айтқан сөзi “жиынның мәнiсiн (жиында мәнiс бола ма?) келтiрген” сөз бола қалады да, неге менiң Қалтайдың сол сөзiн келтiргенiм жиынның “мәнiсiн келтiрмеген” сөз болып шығады? Сонда бұ қандай логика? Ау, оның мәудуаты да, объектiсi де бiр нәрсе емес пе?
Менiң мақаламда ақ патшаның тұсында қазақ даласын жаулап алуға “зор еңбек сiңiрген”, сарай маңында жүрген, Ресей империясының iшкi-сыртқы саясатын жасаған немiстiң барондары мен графтары жайлы айтқан едiм. Шындығына келгенде, 2 Екатерина заманында қазақтардан күшпен тартып алынған Едiл бойындағы Сарытау (Саратов деген осы!) төңiрегiне Германиядан көшiрiлiп әкелiнген немiстердiң қоныстандырылуы қазақ даласын жаулап алудың басы едi. Одан кейiн бiзге 1892-iншi жылы “переселендер” ауды, 1954-iншi жылы “тың көтерiлдi”. Әрине, тарихта болған мұндай уақиғалар үшiн мен Бельгердi айыптаудан аулақпын, керiсiнше мен мақаламда оны “қазақ әдебиетiн насихаттауда зор еңбек сiңiрген өзiмiздiң аудармашы, жазушы”, “үш тiлдi бiлетiн кiсi”, т.б. дегенмiн. Рас, менде: “Г.Бельгер кейде өзiнiң тек қана қазақ тiлiнен орысшаға әдеби шығармаларымызды аударатын кiсi екендiгiн ұмытып кетiп, өзiмсiнiп, еш қысылмастан, қазақ әдебиетiнiң iшкi iстерiне де қызу араласып кете бередi”, “Оның орысшалап жасаған аудармаларының әр жер-әр жерiнен немiс екендiгi сезiледi де тұрады”, — деген аздаған сын бар. Мен осы айтқан сынымның дұрыстығын артығымен дәлелдей аламын. Оған мысалды мына сұхбаттың өзiнен де көптеп келтiре беруiме болады. Мәселен, Бельгердiң жазғанындай, “Тым ащы бiлдiрген” деп қай қазақ айтады? Бұдан Бельгердiң қазақ тiлiн ана тiлiндей меңгермегендiгi, оның басқа тiлде ойлайтын жүйесiнiң қазақшаға келгенде қатты әсер ететiндiгi анық көрiнедi. Және бiр мысал. Бельгер әлгi сұхбатта менi: “Пушкин, Гогольдердi (?) де аяусыз (?) соғуда (?)” — деп айыптайды. Осы мәтндегi “соғуда” деген сөз дұрыс қолданылып тұрған жоқ. Қазақ тiлiнiң заңы бойынша, етiстiк сөз “заттанбайынша”, “субстанцияланбайынша” еш уақытта септелмейдi. Соған жүгiнсек, онда тұйық етiстiктiң түрiндегi “соғу” деген сөз септелiп, жатыс септiгiнде тұрмайды. Бұл арада “соғудың” ұзақтығын, көптiгiн, жиiлiгiн, т.б. бiлдiру үшiн “жатыр”, т.б. деген көмекшi етiстiк “соғып” деген көсемшеден кейiн тiркесiп келуге тиiс. Мұндай кәтелiктер Бельгердiң қазақша жазғандарында баршылық.
Ол ендi әр нәрсенiң басын бiр шалған осы сұхбатында қазақ тiлi мен қазақ халқы жайлы: “Бiр байқағаным, бүгiнгi таңда қазақ тiлi қиын жағдайда тұр (?). Оның болашағы да бұлыңғыр секiлдi көрiнедi (?) “…қазаққа жетпейтiнi — намыс” (?) — дейдi. Мұндай жауапсыздықпен айтылған жолдарды оқып отырып, таңғалмасқа әлтiң жоқ. Сонда бес миллионнан астам қазақ халқы тұтынып отырған, әлi талай ғасыр бойы тұтына беретiн “қазақ тiлiнiң жағдайы” соншалықты “қиын болатындай” немене оның басына күн туып отыр ма? Оның “болашағының бұлыңғырлығы” несi? Оған Бельгердiң қандай дәлелi бар? Ол өз алдына. Сұхбаттың келесi бiр тұсында Бельгердiң “қазаққа жетпейтiнi — намыс” дегенi не сөз? Қазақ шыныменен намыссыз болса, онда орыс империясымен жүздеген жыл бойы соғысар ма едi? Оны айтпағанда, кешегi 1986-ыншы жылғы уақиға да қазақтың “намыссыздығын” көрсете ме? Бұ не деген сөз?!
Мiне, осылайша ана тiлiмiздiң болашағына орынсыз күмән келтiрген Бельгер әрi қарай былайша “сайрайды”:
Б. “Мен латын әлiппесiне көшу (?) жағындамын… Тiптi мына алпауыт Ресейдiң өзi де (?) айналып келгенде (ненi айналып?) латын әлiпбиiне көшерi анық (?)… Осы мәселе(ге) Ленин… қарсы емес екенiн бiлдiрген (?). Ал Троцкий латын әлiпбиiне өтудiң жақтаушысы болған (?). Бүгiнгi орыстың iрi-iрi ғалым, академиктерi де осы пiкiрде (?). Оның себебi дүниедегi бүкiл жетiстiк (?) қазiр сол қарпiмен жазылуда (?). Демек, бүгiн болмаса, ертең латынға көшуге тура келедi. Менiң ойымша, егер латын қарпiне көшсек, мұсылман түркi халықтары (?) бiрiн бiрi (?) оқып, түсiнiп (ненi?) бiр-бiрiне жақындай түсе ме деймiн (?)… (өзбек, әзiрбайжандар туралы) …олар (латынға) сонау тоқсаныншы жылдардың басында көшiп алды үой. Сөйтiп, өркениетке бiр табан болса да жақындады (?). Ал бiз қашан көшемiз дегенге келсек, орыстар латын тiлiне көшкен (?) кезде. Олардан бiр күн бұрын не болмаса сол күнi (күлдi — тiлшiнiң ремаркасы, — Бельгер бұ жерде неге, кiмге күлiп отыр?) Өйткенi кезiнде де латын әрпiне, араб әрпiне, одан кириллицаға көшкен заман болды емес пе?”
Иә, шынында да, бiзде сондай алмағайып заманалар болған. Бiз о кездерi әлiппенiң зорлықпен ауысуының зардабын барынша тартқан да едiк. Соның салдарынан бiздiң қатарластарымыз бүгiнгi қазақ халқының мың жылдан астам уақыт бойы қолданып келген араб графикасынан ажырап қап, сол жазумен жасалған ұлан-ғайыр мұраларымызды оқи алмай қалған болатын. Ол бiр. Одан кейiн жау тигендей жедеқабыл латынға, iзiнше кирилицаға көшiп, халықтың миын қатырдық. Ендi тағы да латынға көшейiк дегенiмiз халықтың миын тағы да қатыру емес пе? Латын жазуындағы бар-жоғы 26 әрiптiң қазақ тiлiнiң барша дыбысын кескiндеуге келгенде аздық етпейтiнiн ескермейтiнiмiз қалай? Сосын Бельгердiң орыстарды латынға көшейiн деп жатыр дегенiн қалай түсiнуге болады? Оған католиктерге қарсы православие шiркеуi көне қояр ма екен? Оның “латын жазуына көше қалса, мұсылман түркi халықтары бiр-бiрiн оқыр едi”, т.б. дегенi де ұшқары пiкiр емес пе? Кеңес заманында кириллицаны бiрдей қолданған түркi халықтарының қай зиялысы бiр бiрлерiнiң газет-жорналдарын жазып алыпты? Басқаны қайдам, өз басым ондай жағдайды көрген де, естiген де емеспiн. Шынымен басқа тiлдегi әдәбиятты оқығысы келiп бара жатса, әлiппенi өзгертпей-ақ оқи беруге болмай ма? Әгәрдә бiздiң шынымен де орыс империясының ықпалынан бiражола құтылғымыз келiп бара жатса, онда латынға емес, неге бiздер ата-бабамыз ғасырлар бойы тұтынып келген араб әлiппесiне көшпеймiз?! Оған кәзiр кiм қарсы тұрады? Оны таңдап алу өзiмiздiң еркiмiз емес пе?
Бельгер ендi жоғарыдағы сұхбатында бүгiндерi мемлекетiмiзде жүргiзiлiп отырған iшкi-сыртқы саясатқа да белсене араласып кетiптi:
Б. (Бельгер Путиннiң шетелдерде қалып қойған орыс халқын Ресейге келiңдер деп шақырғаны жайлы былай деп “гәпiредi”): “Қазақстанда кем дегенде жүз жылдан берi тұрған орыстарды неге қозғайды? Олар Қазақстанға еңбегi сiңген (сонда қандай?) адамдар (олар қазақтың жерiн жаулап алушылар, тонаушылар ғой! Олар неге өздерiнiң тарихи Отандарына кетпеуге тиiс?). Оларды шақыру арқылы (бұл да орысша!?) осы елге тек зиян (қандай?) келтiредi. Кейде менiң кейбiр достарым айтады: “Осылар кетсе кетсiн. Өзiмiзбен өзiмiз қаламыз деп” Бұл шолақ пiкiр (?). Мәселен, көптеген орыс, немiс, еврейi, өзге ұлты бар көптеген бiлiктi мамандар (?) кезiнде кетiп қалды. Бұл әрине, мемлекеттi әлсiреттi (қалай, неге?).
Б. (Оппозиция жөнiнде): “Мен табиғатымда қырсықтау адаммын…
Демек, мен табиғатымнан диссиденттiкке (?) жақындаумын.
Б. Бiздiң Үкiметтiң, билiктiң маған жасаған ешбiр жамандығы (?) жоқ. Қайта орденiн, медалiн алдым, бiраз атақ та бердi. Призединттiк сыйлықтың лауреатымын… Соған қарамастан, қоғамда оппозиция мiндеттi түрде болуы керек деген ұстанымдағы (?) адаммын… Оппозиция болмайынша қоғамның дамуы мешеу (қалай?) болады. Яғни мемлекеттiң күштiлiгi оппозицияға байланысты (?)… оппозицияда жүрген жiгiттердi iштей (?) жақсы көремiн. Соларды мақтаңқырап (неге?) жүремiн… Кейбiреулер оппозицияны “жау” деп ұғады. Егер солай ойлайтын болсақ, онда исi қазақтың данышпаны Абай да қазаққа жау болып (?) шығады үой. Олай емес. Қазаққа жаны ашыған адам бiр жағынан оппозицияда болуы керек (?)
Мұндай бiр бiрiмен атысып-шабысып жатқан жолдардың ақ-қарасын тексерудi оқушы жұртшылықтың өзiне қалдырғанды жөн көрiп отырмын. Тек қана бiр айтарым, неге бiзде үнемi оппозиция, қарама-қарсы жақтар бiр бiрiмен қызыл кеңiрдек боп айтыса беруге тиiс? Одан қоғам дами қоя ма? Керiсiнше, одан ауызбiршiлiк кемiп, елдiң берекесi қашпай ма? Бiз бүйтiп қыжылдаса берудiң соңының неге соққанын өткен ғасырда артығымен басынан кешiрген ел емес пе едiк? Ендi соны қайтадан қоздырудың не қажетi бар?
Осылайша қара аспанды қапылтқан Бельгер сұхбатының соңында: “Қазақтардың алдағы тағдырына кейде күмәнмен қараймын (?). Баяғыдай орыстардың қол астына барып кiре ме, әлде қытайларға жұтылып (?) кете ме, әлде Батыстың қамытын кие ме, белгiсiз…” — деп, “күңiренедi”.
Ал мен оның осы жердегi шыншылдығына, адалдығына сенбеймiн. Бұған керiсiнше, жаратылысында Бельгер сықылды “қырсықтау, диссидент” емес өз басым ұлы шайыр А.С.Пушкиннiң:
О нет! хоть юность в нем кипит,
но не жесток в нем дух державный;
того, кого карает явно,
он втайне милости творит…
Беда стране, где раб и льстец
одни приближены к престолу,
а небом избранный певец
молчит, потупя очи долу,
деген данышпандықпен жазған жолдарына қалтқысыз сенемiн. Мұндағы айтылған ой-пiкiрдiң бiздiң бүгiнгi жағдайымызбен үндес жатқан тұстары баршылық. Соны дұрыстап түсiне алған жағдайда ғана бiздегi белсендiлеу “бельгерлердiң” белгiлi бiр құйтырқы мақсатты көздеп, гүмпiлдей гәпiргенiнiң астарында не жатқанын анық көруге болады.