Упрощенная HTML-версия
Бегiлдә АЛДАМЖАР
ЖЫҚПЫЛ
АЗ ҒАНА АЛҒЫСӨЗ
Бұл томға енгiзiлiп отырған «Жықпыл» романын жазу тарихы қызық. Мен 1978
жылы Қызылордада жазда үш айдай болған едiм. Бiр күнi Қармақшы ауданына қарасты
«Жосалы» совхозының директорын өзiнiң жақын бiр iнiсi әйелiмен сөздi болғаны үшiн
атып өлтiрiптi деген хабар дүңк ете қалды.
Осы жәйт менi роман жазуға итермеледi. Бұл кезде Брежнев заманының әбден
толысып тұрған тұсы едi. Өтiрiк, жағымпаздық, парақорлық, жең ұшынан жалғасу,
рушылдық, зинақорлық, бетi жылтыраған әйелдердi желпiлдету, ауызға қақпақ қою,
шындықты айтқызбау, т.б. дегендер гүлдеп тұрған болатын. Бұған мектеп бiтiргесiн,
елде қалып, бiр жыл жұмыс iстегендегi көрген-бiлгенiм қосылды.
Осының бәрiн жинақтай келе, со кездегi Совет үкiметiнiң шын кескiн-келбетiн,
жылда-жылда миллиард пұт астық берiп дабырайтып жатқан Қазақстанның шын
мәнiнде отар ел екенiн, соған орай жұртшылықтың бейiмделiп кеткенiн, т.б. көркемдеп
көрсетсем деп ойладым. Оған орталық кейiпкер етiп мектептi жаңа бiтiрген, жоғары
оқуға түсе алмай жүрген Тоқшылықтың бейнесiн алдым. Оған романдағы негiзгi
сюжеттiң үш ұрпақтың басында қалай болғанын, оның қалай шешiлгенiн қостым.
Сүйтiп, өткен ғасырдың жиырмасыншы, елуiншi, жетпiсiншi жылдарында жасаған үш
ұрпақтың басын бiр жерге тоғыстырып, олардың өмiр тәжiрибелерiн бiр бiрiмен
салғастыруға ұмтылдым.
Мен қашанғы дағдым бойынша, романды машинкамен тез жаздым да, 1980 жылдың
аяғында «Жазушы» баспасына тапсырдым. Шығармаға алғашқы келген жасырын
пiкiрдiң бәрi де «бұл сәбет заманына жағылған қара күйе, бiзде парақорлық,
маскүнемдiк, зинақорлық, т.б. деген атымен жоқ. Бiзге Корчагин сияқты үлгi болатын
кейiпкерлер керек» т.б. дегендей болды. Мен онымен келiспедiм. Ақыры партияның
Орталық Комитетiне барып, романды «Жазушы» баспасының 1985 жылғы жоспарына
енгiздiм. Ол енгенiмен, қолжазбаға редактор боп бекiтiлген Р.Ниязбеков әбден
шырғалаңға салып бiттi. Мен оған да көнбедiм. Ақыры арақ-шараб iшетiн жерде, «су»
iшкiзiп, пара беретiн жерлердi тұмандатып, жас жiгiттiң мылтық ататын жерiн алып
тастап (бұл шын мәнiнде, сол кездегi құрылымға оқ ату ғой! — Б.А.), қолжазбаны
өндiрiске жiберген болдық. Осы екi арада со кездегi Госкомиздаттың Бас редакторы
Н.Шәкеев қолжазбаны Р.Бердiбаевқа оқытып, «бұл күйе, жала, романды басуға
болмайды» деген пiкiр жаздырды. Оны жазған Содан Госкомиздаттың председателi
Ш.Елеукеновке барсам, о кiсi былқ-сылқ еттi. Содан кейiн мен Мәскеудегi
Госкомиздатқа хат жазуға мәжбүр болдым. О жақтан «шығарылсын» деген бұйрық
жеткенде, кешегi кердеңдеп жүрген бастықтар «танго билеп» кеттi. Роман сүйтiп
зордың күшiмен 1985 жылы жарық көрдi.
Оны «Қазақ әдебиетiнде» (Бас редакторы, 1970 жылы менi «сасық алашордашыл –
буржуазиялық идеологиямен уланған, ұлтшыл» деп «Лениншiл жастан» қызметтен
босатқан Ш.Мұртазаев, — Б.А.) Ж.Дәдебаев «бұл Совет қоғамына жабылған жала,
жағылған қара күйе, жоғары оқу орындарында пара жоқ, бiлiмдi бала оқуға парасыз
түсе алады, антисоветизм бар» т.б. деп сынады. Кейiнiнен бiлсем, Социалистiк Еңбек
Ерiнiң баласы Ж.Дәдебаевтiң өзi КазГУ-дың филология факультетiне қатарынан төрт
рет кеп түсе алмай, одан техникумға түсiп, стаж жинап, т.б. ұзақ жолдан өтiп келген
бiреу екен. Ол өз алдына. Бұған дейiн 1972 жылы «Социалистiк Қазақстанда» Қ.Боқаев
кезектi жинағымды дәл осылайша сынаған едi. Онда партияның Орталық Комитетiне
барып «ақталып» шыққан едiм. Ендi мынадан кейiн, шынымен, қорқынышты жағдай