Упрощенная HTML-версия
қабырының басында «Құран» оқытқызған. Әуелгiде ескiнiң бiр ырымы ғой деп
жүресiнен селсоқ отыра берген. Шалдың мақамдап созған мұңлы әуезiн дел-сал боп
отырып тыңдаған. Кенет оның жанында әлдеқандай бiр тосын сезiм оянды. Тұла бойы
шымырлап, көз қиығымен күн жеп, шет жағы аздап жемiрiле бастаған төртқұлаққа
қарады. Құлыптастағы араб әрпiмен жазылған сөздерге назар салды. Сол екен, мына
шүйкiмдей шалдың аза бойыңды каза қылар зарлы даусы өне бойына шым-шымдап
құйылып, көне замандардың зары талып естiлгендей, өзгеше бiр ойға батты. Мына
қым-қуыт тiршiлiктiң парқын және бiр еске алды. Мiнеки, бiр кезде бiр-бiрiмен
алысып-жұлысып өмiр кешкен мына өзiңдей кiсiлер тiршiлiктегi азын-аулақ ырыздық
дәмiн тауысып, өлшеулi демi бiткесiн, қара жердiң құшағында мәңгi демалып жатыр.
Кезiнде олар да бұл сияқты таласты, тартысты. Еңбек еттi, қыз сүйдi. Оған дейiнгi ата-
бабалар да сүйттi. Ақыры барлығы сүйектерi төсек боп, қара жерге шашылды. Сонда
мына мың-сан қабат қара жер әлдеқандай харекет дүзген нәрсе емес, адам баласының
ұн боп шашылған сүйектерi ғой. Мен сонда сүйек үстiнде, өлi әруақ үстiнде тұрмын.
Кәзiр тие берсiн деп, ернiмдi жыбырлатып, көне қабырғаға қарай бiр уыс топырақ
шашам. Бiз ғой еш нәрсе құрып кетпейдi деймiз. Сол нәрсең мына бiр уыс топырақ, ұн
болған нәрсе, адамның жаңа түрге көшкен қалпы. Сонда бәрiмiз де мына тiршiлiкте
баянсыз болсақ, сан миллиондаған адамзат керуенiн өткере сап, барлығын өз
жұмыршағына тығып тастап, тiршiлiкте екi аяғын қаз-қаз басқан жаңа жас төлге дым
көрмегендей жадырай күлiп тұрған анау күн, анау аспан, анау қоңыр даласы бар мынау
әлемде мәңгi-бақи калатын не нәрсе бар? Ештеңе де жоқ па? Неге бiз сонау бағзы
замандарда тiршiлiк еткен ұлы ойшылдарды еске аламыз? Неге бiз солардың
кiтаптарына қайта-қайта шұқшиямыз? Сонда бұл не, рух па? Апырмай, ә?! Бәйдеш
талай кiтапты оқып жүргенде мәселенiң ақиқат тұрғысынан қалай шешiлетiнiн ғана
ойластыратын. Қиялға берiлу, елжiреу, тебiрену дейтiн денсаушылыққа зиянды
нәрселерге жуымайтын. Кәзiр өз қалпына өзi аң-таң. Ойда жоқта iш жағында бiр түрлi
сең қозғалғандай болды. Қатқан мұзы быт-шыты шығып, көктемде жөңкiле аққан ұлы
дариядай өз жанында бимәлiм жойқын ағын пайда болды. Ол әуелгiде мұның не екенiн
түсiнбедi. Сезiм шарпуын шенiне жолатпас бар ақыл-ойын салып байқаса да, сонау
шыңырауында бас көтере жөнелген пәленiң не нәрсе екенiн аңғара алмады. Кiндiк қаны
тамған мына жердi, айнадай аспанды, қауқары қашқан ұлы дарияны, бетегелi, боз
жусанды сайын даланы көзiмен шолып, орнынан түрегелдi. Қорымнан берi шыға бере
осы жердi ендi тағы да көп уақыт бойы, бәлкiм, мәңгiлiк көрмейтiнiн қинала сездi. Iшi
қыжылдап, бiр түрлi қимады. Көз алдына бала шағы, мектеп, бiрге оқыған құрдастары,
ана Мылтықбай, Елекеш, Әбду, студент кезiндегi бүткiл жiгiттiң ауыздарының суы
құрыған, өзi де ғашық болған, сылқым да кербез Патшайым келдi. Қаншама жыл
жырақта жүрсе де, соларды, соның iшiнде Патшайымды көргiсi келедi де тұратынын
анық байқады. Осы сапарға шығар алдында да iшiнде Патшайыммен жүздессем деген
бiр ерсi ниеттiң жатқанын байқаған. Ендi мiне, баяғы жас кезiнде өз қолы жетпеген
сылқым қыздың бәйбiше болған қалпына таңырқай көз салып отыр.
Кенет оның есiне жастық шағы, алғаш рет қызбен киноға барғаны, университетте
оқыған кезi түстi. Рас, бұл сабақты жақсы оқыды. Алғашқы курстардан бастап-ақ
ғылыми үйiрмеге қатысты. Сонысын мұғалiмдер дер кезiнде көрiп, кейiннен оқу
бiтiргесiн, аспирантураға қалдырды. Мұның ғылыми жетекшiсi жақсы кiсi едi. Ол
мұның тақырыбын бекiтiп, ғылыми кiтаптарды қалай таңдау жағына бас-көз болды.
Сүйтiп жүрiп бұл үйлендi. Кандидат болды. Қалған өмiрi осы ыңғаймен өтiп келедi.
Сол арада ол Тоқшылықтың өзiне сынай көз тастап отырғанын байқап қалды. Кенет
бұйра шашы шалқасынан қайыра тараған жас жiгiттiң жылтырай күлiмсiреген қой
көзiне көзi түсiп кетiп, iштей дiр ете қалды. Басына оны қайда көргенi ендi ғана сарт
етiп түсе кеттi. Оны анада емтиханда көрген! Сонда да осы бала өзiне дәл осылайша
мысқылдай жек көре қараған!
Сол есiне түскен Бәйдеш ыңғайсызданып, қозғалақтап қойды.