Упрощенная HTML-версия
етедi. Сосын әлдеқандай өксiк тамағына тiрелгендей мыңқылдап, боздай түсiп, бебеу
қағып, солқылдай жөнеледi. Ендi күй жылауға шақ қалды-ау дегенде, Балғынбай басын
кенет кiлт жоғары көтерiп ап, екi көзi шоқтай жанып, арқасы құрыстағандай, басын
төмен салып жiберiп, домбыраның шанағына кiрiп кетердей боп құниып ала қойды.
Күй осы жолы тiптен өжеңдеп кеттi. Сүйтiп барып, ол әлденеге кектенгендей боп,
гүжiлдеп-гүжiлдеп барып, кiлт тиылды. Дуылдаған жастар:
— Әй, өлме!
— Өлсең, қайтып келме!
— Көп жаса, көмiр аса! — деп, шу ете қалды.
Кәмпит өнерлi жiгiтке қызыға қарап қалған екен. Соны анық байқаған Досбергеннiң
iшiне бiр қызыл шоқ түстi де кеттi. Аздап қызғанышы да жоқ емес. «Қап, мынаны-ай»,
— дей бередi. Сол арада өзiнiң өнер атаулыдан мақұрым екенi есiне түсiп, бiр түрлi
болды. Ертеңiне қос басына жетiсiмен, жидеден арбитып шабыла салынған домбыраны
тыңқылдатуға көштi. Бiрақ жарытып ештеме үйрене алмады.
Осы кезде орыс патшалығының халқы тиышсызданып жатыр екен, кеше ғана
майдандағы қара жұмысқа алынған қазақ жiгiттерi елге қайта бастапты деген қауесет
хабар дүңк-дүңк естiле бастаған едi. Ендi бiрде өзiне атастырылып қойыл–ған Кәмпиттi
Жұман әне алады, мiне алады деген алып-қашты сөз де тарап үлгердi. Содан көп
өтпестен қазақ ауылдарының бұйығы тiршiлiгiнiң ұйқы-тұйқысын шығарып, ересен
дауыл соғып өттi. Ақ патша тақтан құлады. Не заман бойы есесi кетiп, езiлген жарлы-
жақыбайлар атқа қонды. Көп ұзамай оның дүмпуi қазақ ауылдарына тарап та үлгердi.
Қай жерге барсаң да, қып-қызыл айтыс. Кедейлердiң көзi ашылып, өмiрге қожа өзiмiз
деп, адырайып шыға келдi. Сол ұлы дүрмектiң жуан ортасында Досберген де жүрдi. Ол
көп уақыт бойы жанын қинаған сұраққа нағыз жауапты жаңа тапқандай болды. Сөз
жоқ, ол еңбекшi жұрттың қас жауы — бай, молда, болыс, билер. Олар бұлардың еңбегiн
күнi бүгiнге дейiн қанап, теспей сорып келдi. Ендi кедей бейнетiнiң зейнетiн өзi көредi.
Осыны ту етiп ұстап, Досберген аз ауылды екiге бөлдi. Жарлы-жақыбайлар, соның
iшiнде өз тұстастары Балғынбай, Әзберген, Тiлемiс сықылдылар бай-құлақтардан
iргесiн аулақ сап, жаңа өмiрге бет бұрды. Ендi байлардың құты қашты. Жұман
Кәмпиттi алудан бас тартты. Бұқараға қашқан бай әкесiне ермей, оны жиналыста
айыптап сөйлеп, өзiнiң кедейлер жағына шыққанын ашық айтты. Содан көп кешiкпей
ол бiр кедейдiң қызымен тұрмыс құрды. Баяғы ызасы есiне түсiп, Досберген бiрнеше
рет Жұманды қолхоздан аластамақ та болды. Бiрақ қара еменге оратылып, жоғары
қарай өрмелеп бара жатқан шырмауықша Жұман iсiнен iлiк таптырмады. Осы ауылда
жалғыз хат танитын кiсi кiм? Ол — Жұман! Есепке жүйрiк кiм? — Әрине, Жұман! Ол
өз-өзiнен қолхоздың есепшiсi бола қалды. Осы ауылда шаруаға жетiк кiм? — Жұман!
Ол өз-өзiнен қоймашы бола қалды. Досберген не iстерiн бiлмей дағдарды. Қандай айла
қолданса да, Жұман судағы балықша қолда тұрмайды. Бұл аупартқом хатшысына осы
жайында айтып едi, хатшы: «Адал қызмет етсе, тап жауының баласы бiздiң
қатарымызда жүре алады», — дедi. Досберген сонда самсоз болған. Мына өмiр
шiркiннiң бет жағы мен тұңүиық тереңi бар екен-ау деген. Соққан желге мәз боп, ұран
тастап, желкен жайып, қайық, кеме әлгi судың бетiмен ғана жүзедi. Ал, нәһан
жайындар, азулы шортандар қара судың тереңiнде жатып, бұрыннан азуына басып
үйренiп қалған торта-шабағын жеген күйiнде қала бередi. Бiрақ оны су бетiндегi
желкендi кемеде ереуiлдеп жүрген үлкен топ анық көре бермейдi. Ауына түскен
шабақтарға мәз болып, жайын, шортандардың бұрынғыша өз жемтiгiн асағанын
көрмегенiн мүлдем құрып кеткенi деп ойлады. Олардың сонау тереңде жатып
уылдырық шашарын, ол ұрыктан түрi-түсi бөлектеу басқа ұрпақтың есiп-өнерiн аңғара
қоймайды. Сонда Досберген, олай болуы мүмкiн емес, деген. Өзi көпке дейiн саяқ
жүрдi. Iшiнен осы Кәмпиттi жақсы көрдi. Бiрақ белсендi кiсi тап жауының қызын алды
деген жаман атақтан қорықты. Сүйтiп, әрi-берi боп жүргенiнде, бiр күнi екi етегi